Του Θωμά Ι. Μπούμπα*
Στη μεταβυζαντινή Μονή Σπαρμού Ολύμπου, που η ίδρυσή της πιθανολογείται στα μέσα του ΙΣΤ΄ αιώνα, υπάρχουν σήμερα έξι επιγραφές, άλλες χαραγμένες και άλλες γραμμένες στην κοινή νεοελληνική γλώσσα σε μνημεία του μοναστηριακού συγκροτήματος, καθώς και τέσσερα επιγράμματα σε ομηρική γλώσσα. Σώζονται ακόμη μια έντυπη σε θυσιαστήριο (αντιμήνσιο) και άλλες δεκαπέντε χαραγμένες ή γραμμένες σε ιερά σκεύη, Ευαγγέλιο, εικόνες και αντικείμενά της, μεταλλικά ή ξύλινα, ορισμένα από τα οποία εντοπίσθηκαν στην Ελασσόνα, στην οποία μεταφέρθηκαν το 1928 από τον τότε μητροπολίτη Ελασσόνας Καλλίνικο, λόγω ερημώσεως της μονής, τοποθετήθηκαν σε εκκλησιαστικά μνημεία αυτής, στη μονή της Παναγίας Ολυμπιώτισσας και στο μητροπολιτικό ναό του Αγίου Δημητρίου. Συνολικά σώζονται 22 επιγραφές και 4 επιγράμματα. Οι επιγραφές αυτές και τα επιγράμματα χρονολογούνται από το έτος 1633 μέχρι το 1912. Σε όλα αυτά αναφέρομαι συνοπτικώς.
Μελετώντας τις επιγραφές της Μονής Σπαρμού Ολύμπου επί αρκετό χρονικό διάστημα, διαπίστωσα ότι η αξία τους είναι πολύ μεγάλη, διότι σ' αυτές περιλαμβάνονται πολλά και ποικίλα στοιχεία. Από αυτές μαθαίνουμε την αφιέρωση της μονής στην Παναγία Τριάδα. Αντλούμε πληροφορίες για ανεγέρσεις, ανακαινίσεις και τοιχογραφήσεις - αγιογραφήσεις μνημείων του μοναστηριακού συγκροτήματος, για ανακαινίσεις και δωρεές ιερών σκευών και για αγορές και κατασκευές ιερών αντικειμένων της μονής, και γνωρίζουμε το έτος πραγματοποιήσεως όλων αυτών. Μαθαίνουμε την επωνυμία της επισκοπικής περιφέρειας στην οποία υπαγόταν η μονή τουλάχιστον μέχρι το 1759 (Επισκοπή Πέτρας). Μαθαίνουμε ονόματα επισκόπων, ηγουμένων, μοναχών, μοναζουσών, ζωγράφων - αγιογράφων, καθώς και ονόματα ιερωμένων και λαϊκών χορηγών έργων. Πληροφορούμαστε τον τόπο καταγωγής πρωτομαστόρων (Λιβάδι Ελασσόνας και Στέπεζι Αλβανίας = Ηπείρου - σημερινής Βορείου Ηπείρου), δωρητών (Σέλος - σημ. Πύθιο Ελασσόνας) και ζωγράφων - αγιογράφων (Ιωάννινα). Γνωρίζουμε ονόματα συντακτών επιγραφών και πρωτομαστόρων. Μαθαίνουμε τον τόπο συντάξεως επιγραφής και των επιγραμμάτων (εν Τζαριτζάνη - σημ. Τσαριτσάνη) και τον τόπο κατασκευής μεταλλικών καλυμμάτων (εν πόλει Τζαριτζάνη). Μαθαίνουμε ονόματα κέντρων επεξεργασίας μετάλλων (Τζαριτζάνη) και ξύλου (Κλινωβό - σημ. Κλεινόν Καλαμπάκας) και παράλληλα την καλλιέργεια της μεταλλοτεχνίας και της ξυλογλυπτικής σ' αυτά καθώς και ονόματα μεταλλοτεχνιτών και ξυλογλυπτών αντίστοιχα. Γνωρίζουμε την κυριότητα της μονής επί κινητών ιερών σκευών, αντιμηνσίου, Ευαγγελίου, εικόνων και αντικειμένων της, την οποία οι επιγραφές αναφέρουν, διαφυλάσσουν και διασώζουν. Ειδικώς από την επιγραφή της σφραγίδας γνωρίζουμε τον τόπο στον οποίο κείται η μονή («εν Ολύμπω»), την εξάρτησή της από το πατριαρχείο («πατριαρχική και σταυροπηγιακή») και τη διπλή προσωνυμία αυτής επιλεγομένης «του Σπαρμού και Τζιμπίνου». Διαπιστώνουμε την περιορισμένη παιδεία στην παρολύμπια περιοχή της μονής κατά το πρώτο μισό του ΙΗ΄ αιώνα, ενώ αντίθετα από τα επιγράμματα αντιλαμβανόμαστε την καλλιέργεια της παιδείας στην Τσαριτσάνη και την παρουσία σ' αυτήν ευπαίδευτων δασκάλων κατά την πρώτη δεκαετία του ΙΘ΄ αιώνα. Διαπιστώνουμε την παρουσία Ελλήνων τεχνιτών της Βορείου Ηπείρου (Στέπεζι) στην ίδια μονή για εργασία. Γνωρίζουμε δείγματα γραφής, έγχρωμης χειρόγραφης στον τοίχο, εγχάρακτης στο λίθο και στο μέταλλο και ανάγλυφης στο ξύλο (ξυλόγλυπτης). Διαπιστώνουμε και διαλεκτικά γνωρίσματα του θεσσαλικού γλωσσικού ιδιώματος της παρολύμπιας περιοχής της μονής, που αποτελεί το βόρειο μέρος της Θεσσαλίας. Ευρίσκουμε ρηματικούς τύπους («ανεστορήθη», «εστορίθη»), που άρχισαν να χρησιμοποιούνται από το 1100 μ.Χ. στη μεσαιωνική ελληνική δημώδη γραμματεία, δηλαδή στην έντεχνη λογοτεχνική παραγωγή ανδρών λογίων, και συνεχίστηκε η χρήση τους και σε επιγραφές κατά την περίοδο της τουρκοκρατίας κατά τους ΙΣΤ΄, ΙΖ΄και ΙΗ΄ αιώνες.
Περιέχουν ακόμη και ονόματα χωριών. Επιπλέον η έντυπη επιγραφή σε αντιμήνσιο μαρτυρεί τη φιλοτεχνία του στο Άγιον Όρος, τη λειτουργία τυπογραφείου σ' αυτό κατά το δεύτερο μισό του ΙΗ΄ αιώνα και τη χρήση και αποδοχή του ελληνικού ονόματος της χώρας μας («της Ελλάδος») από τη μοναστική κοινότητα του Αγιωνύμου Όρους κατά το τελευταίο τέταρτο του ΙΗ΄ αιώνα και δι' αυτού την καλλιέργεια της εθνικής, ελληνικής, συνειδήσεως. Τέλος, ειδικώς το τελευταίο επίγραμμα της εσωτερικής πηγής - κρήνης διαπιστώνουμε ότι περιλαμβάνει αρκετά στοιχεία: διασώζει και αυτό το ελληνικό όνομα της χώρας μας («Ελλάς γαίη») επιθετικώς και δι' αυτού την εθνική ελληνική συνείδηση στις αρχές του ΙΘ΄ αιώνα κατά την περίοδο της τουρκοκρατίας, εκφράζει έντονη υπερηφάνεια και χαρά, ανυψώνει την πηγή σε κόσμημα («κόσμος») της Μονής Σπαρμού και αποτελεί άριστο παράδειγμα παραγωγικού συλλογισμού. Γι' αυτά του τα στοιχεία είναι ιδιαίτερης αξίας επίγραμμα.
Γενικώς, οι επιγραφές της Μονής Σπαρμού Ολύμπου, έτσι καθώς μένουν ανέγγιχτες από κάθε επεξεργασία, προσφέρουν τη γνησιότητα που έχει ένα τεκμήριο. Αποτελούν άμεσα κείμενα του ιστορικού παρελθόντος της μονής σε πολλούς τομείς δράσεώς της κατά τους χρόνους της τουρκοκρατίας. Περιλαμβάνουν αρκετά ιστορικά, γλωσσικά, καλλιτεχνικά, πολιτισμικά και άλλα στοιχεία και γι' αυτό αποτελούν πολύτιμες πηγές της ιστορίας της μονής.
Ως ιστορικές πηγές μαρτυρούν τη συνεχή καλλιέργεια του πολιτισμού από τη μονή. Η πολιτισμική αυτή καλλιέργεια επιβεβαιώνεται και από τις σημειώσεις του κώδικά της (το γνωστό της Βιβλιοθήκης Ολυμπιώτισσας 224) για άλλες περιπτώσεις.
Γι' αυτήν την πλούσια πολιτισμική προσφορά της και γι' άλλους λόγους, τους οποίους, εκθέτω αλλού, η Μονή Σπαρμού πρέπει να καταλάβει στην εθνική μας ιστορία τη θέση που της αρμόζει. Και τέλος, πρέπει να αποτελέσει η ιστορία της αντικείμενο διδασκαλίας της τοπικής ιστορίας στα σχολεία των χωριών της περιοχής της, του Ολύμπου, για να γνωρίσουν οι μαθητές την πλούσια προσφορά της στους διάφορους τομείς (ορθοδοξία, αγώνες του έθνους, γράμματα, τέχνες, καλλιέργεια της εθνικής ελληνικής συνείδησης κ.λπ.).
* Ο Θωμάς Ι. Μπούμπας είναι φιλόλογος, επίτιμος διευθυντής Γυμνασίου
