Ένα ταξίδι 25 αιώνων στον χρόνο, είναι αρκετό για να συνειδητοποιήσουμε τις έννοιες «διαχείριση» και «αειφορία»;
Δύο λέξεις αλληλένδετες μεταξύ τους, ως αξίωμα που πρέπει να το εφαρμόζουμε.
«Αρχή πάντων το ύδωρ» έλεγε τον 5ο π.Χ. αιώνα ο Θαλής.
Η ιστορία του νερού στον πλανήτη μας, αρχίζει ταυτόχρονα με την ιστορία του ανθρώπου. Ο πρωτόγονος άνθρωπος ζει κοντά σε υγροτόπους.
Στους αρχαίους πολιτισμούς κυρίαρχο στοιχείο ήταν το νερό, με πλήθος αναφορών, παρατηρήσεων και απόψεων για την προέλευση, την επάρκεια και την προστασία του από τις ανθρώπινες δραστηριότητες.
Στην Ελλάδα τα πρώτα έργα ύδρευσης και άρδευσης έγιναν στην Κρήτη στους Μινωικούς χρόνους και τα πρώτα υδραγωγεία στα Μέγαρα από τον Ευπάλινο το 625 π.χ. και στην Αθήνα αργότερα από τον Ανδριανό.
Οι φρουροί των κρουνών, επέβλεπαν τις ποσότητες του νερού, που χρησιμοποιούσαν για τις ανάγκες τους, οι αρχαίοι Αθηναίοι.
Πολλά σπίτια στην Κνωσό είχαν ενταχθεί σε ενιαίο σύστημα ύδρευσης που υποστήριζε σχεδόν όλη την πόλη. Αυτό βασιζόταν σε δεξαμενές στις οποίες αποθηκευόταν το νερό που μεταφερόταν από αρκετά μακριά.
Σημαντικότατο τεχνολογικό επίτευγμα της περιόδου του 520 π.Χ. στην Σάμο, πατρίδα του Πυθαγόρα, ήταν η σήραγγα «Ευπαλίνιο όρυγμα» που σκάφτηκε με ταυτόχρονη διάνοιξη και από τα δύο άκρα, «αμφίστομη» όπως την αποκαλεί ο Ηρόδοτος.
Στην Αλεξάνδρεια τον 3ο αιώνα π.χ. ο μηχανικός Κτησίβιος του Αλεξανδρέα, εφηύρε και κατασκεύασε την «Ύδραυλις», ένα πνευστό όργανο, μηχανικό αερόφωνο όργανο που θεωρείται ότι είναι το πρώτο υδραυλικό όργανο στον κόσμο.
Στις Συρακούσες της Σικελίας τον 2ο αιώνα π.χ. ο Αρχιμήδης βελτίωσε την αντλία του Κτησίβιου με τον γνωστό ατέρμονα κοχλία «έλιξ του Αρχιμήδους» , μηχανή άντλησης νερού από ποταμούς και φρεάτια (η οποία χρησιμοποιείται ακόμα και στις μέρες μας σε περιοχές της βόρειας Αφρικής).
Στις 'Άνδεις, στο Περού, η διαχείριση του νερού για τις αγροτικές καλλιέργειες ήταν κρίσιμη κάνοντας τους αγρότες ιδιαίτερα προσεκτικούς αλλά και ευρηματικούς. Διαμόρφωσαν καλλιεργήσιμες πλαγιές σε διαδοχικά επίπεδα ώστε να συγκρατείται όσο το δυνατόν αποτελεσματικότερα το διαθέσιμο χώμα και νερό. Κατασκευάστηκαν πριν από την περίοδο των Ίνκας αλλά τελειοποιήθηκαν απ' αυτούς.
Πλήθος άλλων τεχνικών και κατασκευών συναντάμε διαχρονικά στην Παγκόσμια Ιστορία, που ουσιαστικό στόχο έχουν τη διαχείριση του νερού στη χρήση, με σκοπό την αειφορία των υδάτινων πόρων.
Στη διάσκεψη των Ηνωμένων Εθνών για το Περιβάλλον και την Ανάπτυξη στο Ρίο ντε Τζανέιρο της Βραζιλίας το 1992 διακηρύχθηκαν, μεταξύ άλλων ότι:
«...Ο άνθρωπος είναι στο επίκεντρο των ανησυχιών για την αειφόρο ανάπτυξη και έχει το δικαίωμα σε μια υγιή και παραγωγική ζωή σε αρμονία με τη φύση και τα κράτη έχουν, σύμφωνα με τον Χάρτη των Ηνωμένων Εθνών και τις αρχές του διεθνούς δικαίου, το κυρίαρχο δικαίωμα να εκμεταλλεύονται τους δικούς τους φυσικούς πόρους σύμφωνα με τις δικές τους περιβαλλοντικές και αναπτυξιακές πολιτικές, και την ευθύνη να διασφαλίζουν ότι οι δραστηριότητες υπό τη δικαιοδοσία ή έλεγχό τους δεν προκαλούν βλάβη στο περιβάλλον».
Στο ψήφισμα της Επιτροπής των Περιφερειών για την "Αειφόρο ανάπτυξη — Παγκόσμια διάσκεψη για την αειφόρο ανάπτυξη — Γιοχάνεσμπουργκ – Ν.Αφρική το 2002", διαπιστώθηκαν τα εξής:
Θα πρέπει να δοθεί προσοχή στην πολιτική των υδάτων σε ό,τι αφορά στις στρατηγικές διακρατικής χωροταξικής ανάπτυξης και θα πρέπει να προωθηθούν οι δραστηριότητες που ενθαρρύνουν τη βιώσιμη χρήση των υδάτων και του υδάτινου περιβάλλοντος. Βασικός στόχος είναι το να διασφαλισθεί η πιο μόνιμη χρήση του ύδατος ως βασικού φυσικού πόρου. Επίσης, η οργάνωση της διανομής του ύδατος πρέπει να διασφαλίζει την ισότιμη πρόσβαση όλων στο αγαθό αυτό. Επιπλέον, θα πρέπει να αναπτυχθούν πολιτικές για τη διασφάλιση του υψηλότερου δυνατού επιπέδου προστασίας κατά της μόλυνσης των θαλάσσιων και γλυκών υδάτων. Ύψιστη προτεραιότητα, ωστόσο, για την προστασία της υγείας των πολιτών θα πρέπει να αποτελεί η διασφάλιση ασφαλούς πόσιμου ύδατος και η ύπαρξη καλών υγειονομικών υπηρεσιών.
Οι τελικές δηλώσεις των Παγκοσμίων Φόρουμ Νερού που διεξήχθησαν στο Μαρακές (1997), στη Χάγη (2000), στο Κιότο (2003), στο Μεξικό (2006) και στην Κωνσταντινούπολη (2009) αναφέρονται στη σωστή διαχείριση του νερού για την ισορροπία στη φύση και την κάλυψη των βιοτικών αναγκών του πληθυσμού σε συνδυασμό με την προστασία του Περιβάλλοντος και την ελάττωση του φαινόμενου του θερμοκηπίου, ώστε ο κύκλος του νερού να μην επηρεάζεται. Η δημογραφική αύξηση και οι κλιματικές αλλαγές αποτελούν σοβαρή απειλή για τα αποθέματα νερού στον πλανήτη, τα οποία μπορεί να μειωθούν δραματικά εάν δεν βρεθούν άμεσα λύσεις.
Στην Ελλάδα, τα τελευταία 20 χρόνια η παρατηρούμενη έλλειψη νερού, καθώς και η υποβάθμιση της ποιότητάς του αποδίδονται αφενός στην ανομβρία ορισμένων περιοχών και τις ξαφνικές καταρρακτώδεις βροχές, αφετέρου στις πυρκαγιές που έχουν ερημώσει τα ελληνικά βουνά και τη μόλυνση από την αλόγιστη χρήση φυτοφαρμάκων και βιομηχανικών αποβλήτων. Η Ελλάδα συγκαταλέγεται ανάμεσα στις πλούσιες σε νερό χώρες της Μεσογείου.
Η ένταση της χρήσης του νερού στην Ελλάδα είναι πάνω απ' το μέσο όρο των χωρών του ΟΟΣΑ. Το νερό που χρησιμοποιείται προέρχεται 85-90% από επιφανειακά νερά, ενώ τα 10-15% από υπόγεια. Το 80% του νερού παράγεται μέσα στην Ελλάδα και το 20% έρχεται στην Ελλάδα από γειτονικές χώρες. Στη Γεωργία χρησιμοποιείται το 86% σε οικιακή χρήση και τον τουριστικό τομέα το 11%, στη βιομηχανία το 3%.
Τρία είναι τα βασικά θέματα που αφορούν στο νερό και απασχολούν σήμερα τα κράτη και τους διεθνείς οργανισμούς: η λειψυδρία, η μόλυνση των υδροφόρων οριζόντων και η ορθολογική διαχείριση των υδάτινων πόρων.
Μπορεί σήμερα στις ανεπτυγμένες χώρες της Δύσης, το καθαρό νερό να θεωρείται κάτι το δεδομένο αλλά με την πάροδο του χρόνου το νερό τείνει να μετατραπεί σε αγαθό που εκλείπει. Τα στοιχεία που συνθέτουν όμως το φαινόμενο της λειψυδρίας είναι τα εξής:
- Η ζήτηση νερού ανά κεφαλή αυξάνεται, ενώ η διαθεσιμότητά του ανά κεφαλή μειώνεται λόγω της παγκόσμιας αύξησης του πληθυσμού.
- Το 1/2 του παγκόσμιου πληθυσμού υποφέρει από βασικές υπηρεσίες απολύμανσης.
- Φαινόμενα εμφάνισης μερικών ασθενειών σχετικών με το νερό εντείνονται, συχνά η έλλειψη φαρμάκων είναι γεγονός σε πολλές χώρες και οι αντιθέσεις στην ποιότητα ζωής πλούσιων-φτωχών μεγαλώνουν.
- Η έκταση αρδεύσιμης γης ανά κεφαλή μειώνεται και ο ανταγωνισμός για ζήτηση νερού από τις πόλεις αυξάνεται.
- Περισσότερα από 700 είδη ψαριών του γλυκού νερού είναι αναγνωρισμένο ότι κινδυνεύουν να εξαφανιστούν.
- Πολιτικές ή στρατιωτικές διαμάχες για τη χρήση πηγών νερού είναι αναμενόμενες σε πολλές περιοχές.
- Η άντληση και η χρήση υπόγειων νερών αυξάνονται σε κάθε ήπειρο εκτός της Ανταρκτικής, χωρίς την αναπλήρωσή τους από τον υδρολογικό κύκλο.
- Η ανθρώπινη επέμβαση στο παγκόσμιο κλίμα είναι πλέον ολοφάνερη και ότι ο υδρολογικός κύκλος έχει επηρεαστεί σε σημαντικό βαθμό.
Το νερό δεν υπάρχει όποτε το θέλουμε, στην ποιότητα που το θέλουμε και στις ποσότητες που το θέλουμε. Το νερό είναι ανομοιόμορφα κατανεμημένο στον χώρο και τον χρόνο. Σε ορισμένες περιοχές είναι άφθονο, σε άλλες λείπει. Τα καλοκαίρι τα αποθέματα νερού μειώνονται, ορισμένες φορές επικίνδυνα. Τον χειμώνα οι βροχές και τα χιόνια τα ανανεώνουν. Το νερό είναι ένας ανανεώσιμος φυσικός πόρος. Οι διαθέσιμες ποσότητες νερού είναι όμως περιορισμένες.
Το νερό δεν είναι εμπόρευμα, όπως όλα τα άλλα. Είναι όμως κοινό αγαθό στο οποίο ο καθένας έχει πρόσβαση, αλλά όχι ανεξέλεγκτη. Η μια χρήση του νερού αποκλείει συχνά τις άλλες. Το νερό είμαστε αναγκασμένοι να το «διαχειριζόμαστε», να μεριμνούμε δηλαδή για την εξισορρόπηση των αναγκών και την εξασφάλιση επαρκών ποσοτήτων νερού με την απαιτούμενη ποιότητα για τη κάλυψή τους.
Το νερό δεν γνωρίζει διοικητικά όρια ούτε εθνικά σύνορα. Τα όρια του νερού καθορίζονται από το γεωγραφικό ανάγλυφο. Κάθε «υδρολογική λεκάνη» έχει τα δικά της νερά. Το φυσικό όριο είναι ο «υδροκρίτης», η νοητή γραμμή που χωρίζει τη μια υδρολογική λεκάνη από την άλλη. Η υδρολογική λεκάνη αποτελεί συνεπώς τη φυσική γεωγραφική ενότητα για την ολοκληρωμένη διαχείριση του νερού.
Το νερό μας αφορά όλους και συνεπώς η ολοκληρωμένη διαχείρισή του δεν είναι ευθύνη μόνο του κράτους και των τοπικών αρχών αλλά και όλων όσοι χρησιμοποιούν το νερό και όσοι ενδιαφέρονται για την ορθολογική του χρήση.
* Ο κ. Σταύρος Π. Τσαγκαράκος
είναι τοπογράφος μηχανικός Msc
