Του Απόστολου Ποντίκα, δασκάλου, καθηγητή, πτυχ. Πολιτικών Επιστημών, σχολικού σύμβουλου
Στην εκκλησιαστική ορολογία η λέξη Αποκριά σημαίνει την τελευταία πριν από την περίοδο της νηστείας ημέρα της κρεοφαγίας. Έτσι, στο πλαίσιο της εκκλησίας ημέρες αποκριάς είναι εκείνες που προηγούνται των τεσσάρων μεγάλων νηστειών, δηλαδή της Τεσσαρακοστής, του Τεσσαρακονθημέρου, των Αγίων Αποστόλων και του Δεκαπενταύγουστου. Συνήθως όμως η αποκριά συμπίπτει με τη δεύτερη πριν από την έναρξη της Μ. Τεσσαρακοστής Κυριακής, οπότε και αρχίζει να ισχύει η αποχή από το κρέας. Ο λαός μας χρησιμοποιεί την ονομασία αποκριά για να αναφερθεί σ’ ολόκληρο το διάστημα των τριών τελευταίων πριν την Καθαρά Δευτέρα εβδομάδων, το οποίο αποκαλείται Τριώδιο, επειδή την πρώτη Κυριακή εγκαινιάζεται η χρήση του εκκλησιαστικού βιβλίου το «Τριώδιον».
Οι αποκριές είναι από τις πιο χαρακτηριστικές για την ιδιοτυπία των εθίμων που συνδέονται μαζί της γιορτές. Τα περισσότερα έθιμα ανιχνεύονται στις περίφημες αρχαίες εθνικές γιορτές των Κρονίων, Διονυσίων, Λουπερκαλίων και των Σατουρναλίων και στους νεότερους χρόνους στις γιορτές των μασκοφόρων της Ρώμης, Φλωρεντίας, Βενετίας κλ.π.
Παλιότερα το άνοιγμα του Τριωδίου γινόταν με θόρυβο από ταμπούρλα ή με πυροβολισμούς, ενώ υπήρχε και ο τελάλης, ο οποίος προειδοποιούσε ότι έρχονται οι αποκριές. Ίσως η προτροπή του κήρυκα να συσχετίζεται με μια βυζαντινή παροιμία «Προσφωνούμαι σοι, πτωχέ, το σακκίον σου πώλησον και την εορτή σου διαβίβασον». Οι άνθρωποι αισθάνονται το άνοιγμα του Τριωδίου κυρίως από την Πέμπτη της κρεατινής, την Τσικνοπέμπτη, που κάθε σπίτι θέλει «να τσικνίσει τη γωνιά του», δηλαδή να ψήσει κρέας και η τσίκνα να απλωθεί σ’ όλο το σπίτι τους. Υπήρχε συνήθεια την Τσικνοπέμπτη σ’ ορισμένα μέρη να σφάζουν χοιρίδια και η σφαγή αυτή συνοδευόταν από διάφορα τελετουργικά μαντικά και δεισιδαιμονικά στοιχεία, παίρνοντας έτσι θυσιαστικό χαρακτήρα. Η Πέμπτη της κρεατινής είναι ημέρα χαράς, το Σάββατο της ίδιας εβδομάδας, όπως και τα άλλα δύο επόμενα, της Τυρινής και της πρώτης εβδομάδας της Σαρακοστής, των Αγίων Θεοδώρων, είναι αφιερωμένα στη μνήμη των νεκρών. Συνεχίζεται η αρχαία παράδοση στα ψυχοσάββατα, καθώς τελούνταν την ίδια εποχή τα Ανθεστήρια, στην αρχαιότητα, όπου η τρίτη ημέρα, οι χύτροι ήταν ημέρα των ψυχών, με προσφορές πανσπερμία στους νεκρούς και σπονδές από νερό πάνω στους τάφους.
Τα έθιμα της αποκριάς είναι πολλά και ποικίλα σ’ όλη τη χώρα μας. Το σημαντικότερο είναι οι μεταμφιέσεις, οι οποίες συνεχίζονται και σήμερα. Παλιότερα οι μεταμφιεσμένοι έδιναν υπαίθριες σατιρικές παραστάσεις ή έκαναν κωμικές ή μιμικές κινήσεις. Οι μεταμφιεσμένοι, στα καρναβάλια, είναι ντυμένοι με τομάρια από τράγους και με κουδούνες, αλλά και με ιδιότυπες προσωπίδες. Ένα ζωντανό έθιμο είναι αυτό της Νάουσας όπου πρωταγωνιστές είναι οι Μπούλες, άνδρες ντυμένοι γυναικεία, όπως και οι Γενίτσαροι, με φουστανέλες. Οι ομάδες αυτές γυρίζουν στους δρόμους και χορεύουν. Το έθιμο αυτό ταυτίζεται με τα χρονικά της Τουρκοκρατίας, όπου γίνονταν αγώνες από τους Ναουσαίους για την απελευθέρωσή τους.
Στη Σκύρο οι μεταμφιεσμένοι ως γέροι, με πολλά κουδούνια και οι κοπέλες, γυρίζουν στα σοκάκια του νησιού και με τραγούδια και χορούς διασκεδάζουν τους κατοίκους του νησιού.
Στη Θεσσαλία και στα ορεινά χωριά του Ολύμπου, σαράντα μέρες πριν από τις αποκριές οι νέοι αρματώνονταν τις κουδούνες και τα κυπριά και κάθε βράδυ τα χτυπούσαν στους δρόμους των χωριών, ενώ άλλοι γύριζαν μεταμφιεσμένοι. Οι αποκριάτικες φωτιές ανήκουν στην κατηγορία των ευχετηρικών εθίμων και ανάβονταν το βράδυ της τελευταίας Κυριακής. Χαρακτηριστικό είναι ότι οι νέοι των χωριών του Ολύμπου έκοβαν κέδρα ή πουρνάρια και τα μετέφεραν στις γειτονιές τους, για να ανάψουν το βράδυ της Κυριακής την «τρανή» φωτιά. Γινόταν συναγωνισμός ποια γειτονιά θα έχει τη μεγαλύτερη φωτιά. Πάνω από τις φλόγες της φωτιάς πηδούσαν όλοι για να διώξουν κάθε τι κακό και να αντλήσουν δύναμη. Το πιο όμορφο λατρευτικό έθιμο υπάρχει στην Κοζάνη, που λέγεται ο «φανός» και το νυχτερινό διονυσιακό πανηγύρι αρχίζει το βράδυ της Μεγάλης Αποκριάς, οπότε με το άναμμα του φανού αρχίζουν και τα πρώτα τραγούδια. Ο αποκριάτικος χαλβάς, στραγαλίσιος ή σουσαμίσιος, είναι τα γλυκίσματα της τελευταίας Κυριακής, ενώ το «χάσκα» με αυγό ή χαλβά, είναι ένα παραδοσιακό παιχνίδι για τους μικρούς. Τέλος, η «συγχώρεση» των ανθρώπων είναι το κύριο μέλημα της κάθε οικογένειας το βράδυ της Κυριακής.
Η Καθαρά Δευτέρα όμως επιφυλάσσει αρκετά έθιμα σε κάθε χωριό και πόλη της πατρίδας μας και είναι ο αποχαιρετισμός της αποκριάς. Ο λαός μας γιορτάζει έντονα την Κ. Δευτέρα με νηστίσιμα φαγητά και με πρώτη θέση τη λαγάνα. Τα έθιμα της Κ.Δ., είναι έθιμα κοινής αγάπης, κοινού φαγητού και πανηγυριού, μπροστά στην αναμονή της Ανάστασης του Χριστού. Ο λαός μας, λέγει ότι την ημέρα αυτή καθαρίζουμε τα απομεινάρια από την κυριακάτικη ευτυχία, αλλά στην πραγματικότητα αρχίζει η μεγάλη νηστεία για το Άγιο Πάσχα.
Σ’ ορισμένες περιοχές την Κ.Δ. οι νοικοκυρές δεν μαγειρεύουν, ούτε καθαρίζουν τα σκεύη του σπιτιού τους. Το πέταγμα του χαρταετού είναι ένα άλλο έθιμο της Κ. Δευτέρας, που έχει τη ρίζα του στην αρχαιότητα, όπου ήταν τρόπος εξορκισμού των κακών δαιμονίων. Στην πατρίδα μας παλιότερα έγραφαν οι άνθρωποι σ’ ένα χαρτί τις ασθένειές τους και αφήνοντας το χαρταετό να φτάσει στα ουράνια, έδιωχνε, πίστευαν τις ασθένειες. Τα κούλουμα, χαρακτηρίζονται έθιμο που έχουν τις ρίζες στα βυζαντινά χρόνια. Προέρχονται «κούλουμα» από τη λέξη Κολόνες (λατινικό columma), γιατί γιορτάζονταν κοντά στις κολόνες του Ολυμπίου Διός.
Πολλά επαγγελματικά σινάφια οργάνωναν παλιότερα Κούλουμα, με πρωτεργάτες τους γαλατάδες και χασάπηδες όπου παρουσίαζαν το γαϊτανάκι, τον ξυλοπόδαρο, την καμήλα κ.λπ. Εξάλλου, σ’ ορισμένα μέρη υπάρχει και σήμερα το έθιμο του αλευρώματος ή του μουντζουρώματος. Στο γειτονικό Τύρναβο, υπάρχει το πατροπαράδοτο έθιμο του «μπουρανί», που είναι ένα σαρακοστιανό φαγητό. Το μπουρανί παρασκευάζεται από τσουκνίδα, λάπατα και παρέχεται στους επισκέπτες, ενώ δεν λείπουν τα ευτράπελα και τα πειράγματα όλη την ημέρα.
Ένα σημαντικό έθιμο της Κ.Δ. είναι ο γάμος, που σ’ ορισμένες περιοχές τον ονομάζουν «βλάχικο γάμο». Κυρίως η περιοχή της Θήβας, αναπαριστάνει το βλάχικο γάμο, ενώ και στη δική μας Φαλάνη στο βλάχικο μαχαλά γίνεται η αναπαράσταση αυτή. Το έθιμο αυτό κρατήθηκε από την Τουρκοκρατία, όπου οι ορεινοί κάτοικοι της Ηπείρου – Μακεδονίας – Θεσσαλίας και Ρούμελης, δεν πατήθηκαν από τουρκικό πόδι. Το έθιμο αυτό του γάμου μεταφέρθηκε από το 1830 και μετά στις πεδινές περιοχές. Χαρακτηριστικό του εθίμου αυτού είναι ότι την Καθαροδευτέρα γίνεται ο «Σκάρος», δηλαδή ψήνεται η πίτα της νύφης, ενώ το τέλος του γάμου είναι το «λείψανο», δηλαδή κάποιος πέφτει νεκρός και στη συνέχεια ξαναζωντανεύει. Νίκη του θανάτου όπως η άνοιξη νικά το χειμώνα. Έτσι, η Καθαρά Δευτέρα σφραγίζει το τέλος των αποκριάτικων εκδηλώσεων και αρχίζει η περισυλλογή των ανθρώπων και η νηστεία για το μεγάλο γεγονός της Ανάστασης του Κυρίου.
