Η Εθνική Ημέρα Μνήμης των θυμάτων του Ολοκαυτώματος, τηρήθηκε κι’ εφέτος στην πόλη μας, στη συγκεκριμένη ημερομηνία που όρισε ο ΟΗΕ διεθνώς. Με διοργανώτρια τη Νομαρχία, στην Ιερή Συναγωγή και στο ομώνυμο μνημείο τους, έλαβαν χώρα σχετικές εκδηλώσεις απόδοσης τιμής στα θύματα του πιο αποτρόπαιου εγκλήματος του 20ου αιώνα από το χιτλερικό καθεστώς της Γερμανίας, στο βωμό της αλαζονικής και νοσηρής ναζιστικής θεωρίας περί «άριας φυλής» και της καθαρότητας του γερμανικού αίματος. Έξι εκατομμύρια Εβραίοι των χωρών της κατεχόμενης Ευρώπης, ανάμεσά τους 67151 Έλληνες Εβραίοι και μεταξύ αυτών 235 Λαρισαίοι, σφαγιάστηκαν στα ναζιστικά στρατόπεδα θανάτου. Παντού στον κόσμο όπου έγιναν παρόμοιες εκδηλώσεις μνήμης, αναπέμφθηκαν δεήσεις, κατατέθηκαν στεφάνια στα μνημεία τους, όπου αυτά ανεγέρθηκαν και ακούστηκαν θερμοί συγκινητικοί λόγοι και ευχές από διακεκριμένους και καλοπροαίρετους ομιλητές που είχαν απήχηση στο συναίσθημα όσων παρευρέθηκε στις εκδηλώσεις.
Μακάρι, ο απόηχος των συναισθημάτων και των μηνυμάτων που εκπέμπονται προς κάθε κατεύθυνση κάθε χρόνο από την τραγική αυτή επέτειο, να είχε διάρκεια πολύ πέρα από τα χρονικά όρια αυτής της συγκεκριμένης ημέρας, κάτι που δυστυχώς δεν συμβαίνει, γιατί όλο τον άλλο καιρό, ο αντισημιτισμός καλά κρατεί, ακόμα και στη χώρα μας. Τα δυο τελευταία χρόνια προπαντός, εμφανίστηκαν φαινόμενα αντισημιτισμού σε μεγάλο τμήμα της ελληνικής κοινωνίας και σ’ όλες σχεδόν τις τάξεις της. Μια σειρά από γεγονότα και περιστατικά σημειώθηκαν πρωτόγνωρα για την Ελλάδα. Ο αντισημιτισμός εξάλλου, ενδημεί από αιώνες, από τον Μεσαίωνα, στις χριστιανικές κοινωνίες της Ευρώπης κυρίως όπου συστηματικά καλλιεργήθηκε και ευδοκιμεί από τότε. Η χώρα μας δεν εξαιρείται καθώς ενδημεί κι’ εδώ, ένας παραδοσιακός υφέρποντας αντισημιτισμός που δεν είναι παρά καθαρός αντιεβραϊσμός. Πηγάζει από θρησκευτικές προκαταλήψεις οι οποίες συντηρούνται και από τα γνωστά κατά των Εβραίων ανυπόστατα και ανόητα στερεότυπα που κυκλοφορούν κυρίως μεταξύ κύκλων θρησκόληπτων και φανατικών. Ο αντισημίτης παντού στον κόσμο, φαίνεται πως δεν μπορεί να ζήσει αν δεν έχει απέναντί του έναν Εβραίο να διοχετεύει σ’ αυτόν τα απωθημένα του και να του φορτώνει όλα τα κακά του κόσμου, τόσο ώστε, αν δεν υπήρχε αυτός στη ζωή του, σίγουρα θα τον επινοούσε. Δείχνει να το έχει ανάγκη, όπως ανάγκη το είχε και ο ναζισμός όπως αποδείχτηκε. Έτσι λοιπόν και στην Ελλάδα σημειώθηκαν κραυγαλέα φαινόμενα αντισημιτικών συμπεριφορών που υπερβαίνουν τα συνήθη και ανεκτά όρια. Πολλές οι μαρτυρίες και οι αποδείξεις. Παρατηρητές και αναλυτές των πραγμάτων στην Ελλάδα, ξένοι κυρίως, αποφαίνονται ότι, σημαντικό τμήμα της ελληνικής κοινωνίας διολισθαίνει όλο και περισσότερο προς τον αντισημιτισμό μέχρι σημείου να εκτιμούν ότι θα ήταν εξαιρετικά οδυνηρό και άδικο αν, η χώρα μας, εξαιτίας ανάρμοστων αντισημιτικών συμπεριφορών ορισμένων γνωστών κύκλων αλλά και εξαιτίας της υπερβολικής ανεκτικότητας της Πολιτείας και της υγιούς ελληνικής κοινωνίας σ’ αυτά τα φαινόμενα, κινδύνευε να χαρακτηριστεί χώρα αντισημιτική, κάτι που βεβαίως δεν θα ήταν αλήθεια. Πρόκειται για έναν αντισημιτισμό ο οποίος εκδηλώνεται συχνά με διάφορες μορφές, κατά τις περιστάσεις και την περιρρέουσα ατμόσφαιρα ή όταν σκοπιμότητες το απαιτούν για εκτόνωση στρεβλών βιωμάτων. Και για του λόγου το αληθές, θα αναφερθούν μερικά πρόσφατα χτυπητά παραδείγματα. Διευθυντής και στελέχη γνωστής ακραίας εφημερίδας των Αθηνών, παραπέμφθηκαν αυτεπάγγελτα στο τριμελές πλημμελειοδικείο για παράβαση του άρθρου 2 του αντιρατσιστικού Νόμου 927/1979, για προσβλητικές εκφράσεις που αποπνέουν μίσος και περιφρόνηση για τους Εβραίους και για το χλευασμό του γεγονότος της εξόντωσης Εβραίων από τους Γερμανούς στα στρατόπεδα συγκέντρωσης. Αυτοί καταδικάστηκαν σε πρώτο και σε δεύτερο βαθμό σε ποινές φυλάκισης.
Άλλη περίπτωση. Άτομο των Αθηνών, γνωστό στο πανελλήνιο και όχι μόνο ως νοσταλγός του Χίτλερ και του ναζισμού, ο οποίος δεν κρύβει, αντίθετα προβάλλει αυτάρεσκα και δημόσια τις ναζιστικές, ρατσιστικές, φασιστικές και αντισημιτικές πεποιθήσεις του, έγραψε και κυκλοφόρησε ένα πολυσέλιδο βιβλίο από τα πιο εμπαθή και σκοταδιστικά κατά των Εβραίων και της εβραϊκής θρησκείας που έχουν γραφεί ποτέ, βιβλίο υβριστικό, χλευαστικό, ανιστόρητο που αποπνέει έναν χυδαίο αντισημιτισμό. Το βιβλίο κυκλοφόρησε ανενόχλητο στο όνομα του δημοκρατικού δικαιώματος της ελεύθερης έκφρασης της γνώμης, έννοια που κακοποιείται και καταντά ασυδοσία και κακοήθεια, όταν υπερβαίνει το μέτρο και τη λογική (και φυσικά δεν είμαστε υπέρ αυτής της μορφής δημοκρατικού δικαιώματος), όταν δηλαδή δεν χαράσσεται διαχωριστική γραμμή μεταξύ ελεύθερης έκφρασης της γνώμης και των αντισημιτικών συμπεριφορών. Ο συγγραφέας του βιβλίου, με την διαδικασία του ίδιου αντιρατσιστικού νόμου, εισάχθηκε κι’ αυτός αυτεπάγγελτα σε δίκη ενώπιον του τριμελούς εφετείου από το οποίο και καταδικάστηκε σε πολύμηνη φυλάκιση με αναστολή, ενώ, στη συνέχεια, κρίθηκε αθώος σε δεύτερο βαθμό από το πενταμελές εφετείο προς γενική κατάπληξη ανατρέποντας πλήρως την πρωτόδικη καταδικαστική απόφαση. Και τι ειρωνεία, το χειρότερο ήταν ότι κατά τη διεξαγωγή της δίκης, ακούστηκε από έδρας και το εξωφρενικό να χαρακτηρίζεται το επίμαχο βιβλίο, ως σύγγραμμα επιστημονικό, όταν μάλιστα στο βιβλίο, το Ολοκαύτωμα και τα περί θαλάμων αερίων και κρεματορίων χαρακτηρίζονται ως μύθος. Ανήκει προφανώς και ο εν λόγω συγγραφέας στην κάστα των λίγων εκείνων ψευτο-θεωρητικών του νεοναζισμού που ονομάστηκαν «αρνητές». Μια άρνηση η οποία σε άλλες ευρωπαϊκές χώρες (Γαλλία, Αυστρία, Γερμανία, Αγγλία , στην Ελλάδα όχι βέβαια) θεωρείται ποινικό αδίκημα και από τις νομοθεσίες τους έχουν καταδικαστεί επώνυμοι (ο πολύς Λεπέν στη Γαλλία κατ’ επανάληψη, ο Ντέιβιντ Ίρβιγκ στην Αυστρία). Πάντως, η αθωωτική απόφαση του ελληνικού δικαστηρίου, συζητείται, σχολιάζεται και επικρίνεται δυσμενέστατα από νομικούς και κοινωνικούς κύκλους του εξωτερικού, με αποτέλεσμα η χώρα μας και η δικαιοσύνη της να διασύρονται πράγμα που δεν είναι ό,τι καλύτερο. Ενδεικτικό δε της κακοδικίας που σημειώθηκε είναι ότι ο εισαγγελέας του Αρείου Πάγου άσκησε αναίρεση υπέρ του Νόμου. Η απόφαση αναμένεται. Εκτός του αξιοκατάκριτου αυτού γεγονότος, υπήρξαν όλο τον τελευταίο καιρό, πληθώρα άρθρων, δηλώσεων, επιστολών και πράξεων αντισημιτισμού και επιθέσεων κατά των Εβραίων, με όχημα μερίδα του Τύπου και ορισμένα ΜΜΕ με ό,τι το φαντασιόπληκτο και συκοφαντικό μπορεί να φανταστεί κανείς.
Αλλά και στη Βουλή εισχώρησε δυστυχώς «εξ απαλών ονύχων» ο αντισημιτισμός, με την έννοια ότι, ο κορυφαίος ακραίας πολιτικής πτέρυγας, εντελώς αναίτια και απρόκλητα, με φραστικές και δια του Τύπου επιθέσεις, εξαπέλυσε απίστευτες αντισημιτικές κορώνες με ανοίκειους και υβριστικούς χαρακτηρισμούς κατά των Εβραίων και της θρησκείας τους που αναπαρήγαγαν αντισημιτισμό (εφημερίδα «Αλφα Ένα» 3-4 Ιανουαρίου 2009), γεγονός ασυμβίβαστο με την κοινοβουλευτική ιδιότητα και ευπρέπεια, συμπεριφορά που προκάλεσε αλγεινή εντύπωση μέσα και έξω από τη χώρα, ενώ και άλλα πρόσωπα του ίδιου πολιτικού χώρου επικρότησαν και υπερασπίστηκαν τον περί ου πρόκειται πολυπράγμονα συγγραφέα και το θλιβερό του βιβλίο. Είναι απορίας άξιο ότι η Βουλή ως θεσμικός εγγυητής της ανεξιθρησκίας και της αξιοπρέπειας των πολιτών δεν αντέδρασε και δεν αποδοκίμασε την παρεκτροπή μέλους της αλλά και κανείς των βουλευτών, παρόλο ότι αρμοδίως είχαν προσωπική ενημέρωση ο καθένας τους για το συμβάν. Οι πάντες σιώπησαν εκκωφαντικά. Πέραν όλων των παραπάνω αναφερομένων, σημειώθηκαν κατά συρροή, βανδαλισμοί και καταστροφές εβραϊκών νεκροταφείων και μνημείων (Τρίκαλα, Ιωάννινα, Ρόδος, πρόσφατος αυτών των ημερών εμπρησμός της Συναγωγής Χανίων). Κι’ όμως, για όλα αυτά τα δυσάρεστα και απαράδεκτα, δεν ενοχλήθηκε κανείς, δεν διαμαρτυρήθηκε κανείς, δεν ντράπηκε κανείς, εκτός μερικών εξαιρέσεων από πλευράς υγιώς σκεπτόμενων πολιτών που είχαν την εντιμότητα να αποδοκιμάσουν έμπρακτα τα συμβαίνοντα. Από όλους τους άλλους, τους πιο πολλούς, άκρα σιωπή και αδιαφορία, οι δε Έλληνες Εβραίοι εκτεθειμένοι πάντα στις βάναυσες αντισημιτικές και ρατσιστικές συμπεριφορές.
Είναι προφανές και εκτιμάται ότι αν οι αντισημιτικές συμπεριφορές και πρακτικές έχουν ξεφύγει από τις παραδοσιακές και συνηθισμένες μορφές, η αιτία πρέπει να αναζητηθεί κατά το μεγαλύτερο μέρος στη σύγχυση που υπάρχει γύρω από τα γεγονότα που σημειώνονται κατά περιόδους στον ευπαθή χώρο της Μ. Ανατολής μεταξύ Ισραηλινών και Παλαιστινίων από τα οποία και τροφοδοτείται, δυσάρεστα δυστυχώς και αιματηρά και από τις δύο πλευρές. Οφείλεται δηλαδή στο γεγονός ότι, κάθε φορά που κάποιες συγκρούσεις συμβαίνουν εκεί, με υπαιτιότητα και των δύο πλευρών, εδώ στην Ελλάδα, μας καταλαμβάνει μια ακατανόητη παλαιστινο-λαγνεία και παλαιστινο-υστερία και στρεφόμαστε αδιακρίτως κατά δικαίων και αδίκων. Μέσα ενημέρωσης, πολιτικά κόμματα και πρόσωπα, φορείς διάφοροι, οργανώσεις, απλός λαός, εξεγείρονται και επιδίδονται σε καταδίκη, επιλεκτικά και μονότονα, μόνο κατά των Ισραηλινών, λες και η άλλη πλευρά ραίνει με λουλούδια. (Το Ισραήλ έχει γεμίσει με αναπήρους δια βίου από τις τρομοκρατικές επιθέσεις κατά των Παλαιστινίων). Το ίδιο και των τελευταίων τα θύματα από τις επιχειρήσεις του ισραηλινού στρατού. Οι επικριτές δεν περιορίζονται μόνο στις κατά των Ισραηλινών επιθέσεις, αλλά με απαράδεκτους συνειρμούς επιτίθενται κατά των Ελλήνων Εβραίων. Οφείλεται τούτο και στο γεγονός ότι οι Έλληνες βρισκόμαστε σε πλάνη όταν δεν μπορούμε ή δεν θέλουμε να ξεχωρίσουμε τις έννοιες του Ισραηλινού πολίτη από αυτή του Εβραίου Έλληνα πολίτη, με αποτέλεσμα να δημιουργούνται δυσάρεστες καταστάσεις. Ισραηλινός λοιπόν είναι ο πολίτης υπήκοος, μόνιμος κάτοικος του Κράτους του Ισραήλ (υπηκοότητα που υπάρχει μόλις 60 χρόνια από την ύπαρξή του), του οποίου κράτους δεν είναι κατ’ ανάγκη όλοι Εβραίοι γιατί υπάρχουν πολίτες με Ισραηλινή υπηκοότητα αλλά Χριστιανοί, όλων των δογμάτων και δοξασιών, Κόπτες, Μουσουλμάνοι Άραβες κ.λπ. (ένα παράδειγμα: ο σημερινός πρέσβης του Ισραήλ στην Ελλάδα Αlι Yαhya, είναι Άραβας Μουσουλμάνος, ενώ, ο γράφων το παρόν δεν είναι Ισραηλινός αν και Εβραίος, γιατί είναι Έλληνας πολίτης από τον 3ο αιώνα π.Χ. (από τότε βρίσκονται στον ελληνικό χώρο οι Έλληνες Εβραίοι). Ο Εβραίος είναι έννοια διαχρονική και προαιώνια με αποκλειστικά θρησκευτική διάσταση και περιεχόμενο, διαμένει παντού στον κόσμο με διάφορες υπηκοότητες, χωρίς κατ’ ανάγκη να είναι Ισραηλινοί.
Είναι βεβαίως άλλο πράγμα ότι οι Εβραίοι παντού στον κόσμο είναι συναισθηματικά αλλά και ουσιαστικά στο πλευρό του Ισραήλ. Είναι απόλυτα φυσιολογικό και θεμιτό. Είναι χρέος και ιδεώδες πέραν και του γεγονότος ότι έχουν εκεί προσφιλή τους πρόσωπα. Είναι το ίδιο θα λέγαμε με τα ίδια συναισθήματα από τα οποία δικαίως εμφορείται π.χ. ο απόδημος ελληνισμός για την Μητέρα Πατρίδα, την Ελλάδα ενώ ανήκουν σε διάφορες άλλες υπηκοότητες και κανείς δεν διανοείται να τους ψέξει γι’ αυτό. Βέβαια, εδώ στην Ελλάδα, συμβαίνει και το εξής ιδιαίτερο. Στην πλειονότητά τους οι Έλληνες διάκεινται εχθρικά προς το Ισραήλ απ’ την πρώτη στιγμή της ύπαρξής του το 1948, αφού και η επίσημη Ελλάδα, μέλος του ΟΗΕ χρειάστηκε 40 χρόνια για να αναγνωρίσει το Ισραήλ, μέλος κι’ αυτό του ΟΗΕ, μετά και από Αραβικά ακόμη κράτη (Αίγυπτος, Ιορδανία). Πιστεύεται ότι η τόση κοντόφθαλμη ταύτιση της πλειονότητας των Ελλήνων με τους Παλαιστινίους, είναι μάλλον υποκριτική και δεν ανταποκρίνεται σε πραγματικά αισθήματα. Απλά είναι από πεποίθηση και μόνο κατά του Ισραήλ, γιατί είναι το Ισραήλ με εβραϊκή, κατ’ εξοχήν, υπόσταση κι’ αυτό φαίνεται να ενοχλεί. Είναι καθαρά θέμα βιωματικό. Αν λοιπόν οι Έλληνες δεν μπορούμε να αγαπήσουμε το Ισραήλ ή απλά να το συμπαθήσουμε, κάτι άλλωστε που δεν μας το ζητάει κανείς και δεν είναι και απαραίτητο, μπορούμε να το σεβόμαστε και να το αναγνωρίζουμε γι’ αυτό ακριβώς που είναι. Ως μια κρατική οντότητα άξια λόγου με τα συν, τα πλην και τις παθογένειες κάθε σύγχρονου κράτους. Ένα κράτος υποδειγματικά οργανωμένο σε όλες του τις γραμμές, απόλυτα δημοκρατικό, παραγωγό και εξαγωγέα επιστήμης και υψηλής τεχνολογίας, ως μια παλιά-νέα χώρα του εβραϊκού λαού με ιστορία που γεννήθηκε από τις στάχτες των ναζιστικών στρατοπέδων, που αγωνίζεται με νύχια και με δόντια να στεριώσει και να επιβιώσει εν μέσω εχθρικών γειτονικών λαών δεκάδων εκατομμυρίων ανθρώπων και εν μέσω ενός γενικευμένου κλίματος αντισημιτισμού, ένα κράτος που εντυπωσιάζει τον επισκέπτη. Η κατάσταση εκεί στην πολύπαθη περιοχή κάποτε θα ομαλοποιηθεί, θα τελειώσει και η ειρήνη θα βασιλέψει. Κανείς δεν το επιθυμεί, δεν το εύχεται και δεν το έχει ανάγκη περισσότερο όσο το ίδιο το Ισραήλ και οι απανταχού Εβραίοι. Οι αντιμαχόμενοι εκεί θα κατανοήσουν την ανάγκη να ζήσουν ειρηνικά πλάι-πλάι καθώς είναι και ομογάλακτοι ιστορικά. Μόνο που η αδέκαστη ιστορία θα έχει καταγράψει ανεξίτηλα συμπεριφορές που πλήγωσαν.
Όσον αφορά στον αντισημιτισμό, εμείς οι Έλληνες ειδικά δεν πρέπει και δεν μπορούμε να είμαστε αντισημίτες. Δεν μας πάει, δεν μας ταιριάζει, δεν ταιριάζει στην ιστορία, στον πολιτισμό και στις αξίες μας, γιατί ο αντισημιτισμός, είναι ένα συναίσθημα ποταπό και χυδαίο που χαρακτηρίζει όντα υποανάπτυκτα και μειωμένης αντίληψης και κάτι τέτοιο, προς Θεού, δεν χαρακτηρίζει και δεν πρέπει να χαρακτηρίζει τον Έλληνα. Κι’ αν τον αντισημιτισμό θα μπορούσε κανείς να τον υπομείνει αφού πρόκειται για ασθένεια, εκείνο που είναι απαράδεκτο είναι ο αντι-εβραϊσμός, ο αντι-ιουδαϊσμός με τις μορφές που εκδηλώνεται, που σημαίνει αντιπαλότητα προς την εβραϊκή θρησκεία, άρνηση δηλαδή της θρησκευτικής πίστης και ιδιότητας κάποιου, άρνηση δηλαδή, σε τελευταία ανάλυση, της πρώτης αληθινής μονοθεϊστικής θρησκείας στον κόσμο, πηγής και τροφού των άλλων μεγάλων μονοθεϊστικών θρησκειών αλλά και βάση πολλών άλλων δοξασιών. Οι δυο λαοί εξάλλου, ο Ελληνικός και ο Εβραϊκός, αρχαιότατοι με πολιτισμούς παράλληλους και αλληλοσυμπληρούμενους, συναντήθηκαν ιστορικά από τα προχριστιανικά ακόμα χρόνια και προικοδότησαν την ανθρωπότητα με τη σοφία, με το πνεύμα, με αξίες και κανόνες ζωής και δικαίου. Και οι δύο λαοί είναι, ως γνωστόν, ανάδελφοι. Δεν είχαν και δεν έχουν φίλους πραγματικούς, αλλά εχθρούς φανερούς και κρυφούς που τους επιβουλεύονται, που τους πολέμησαν και τους αδίκησαν κατά τη διαδρομή της ιστορίας τους. Είχαν και οι δυο ολοκαυτώματα και αγώνες για την ανεξαρτησία τους. Βασανίστηκαν από σκληρούς δυνάστες. Δεν μπορεί συνεπώς παρά να είναι φίλοι και συνεργάτες, έτσι μεσογειακοί και γειτονικοί καθώς είναι. Από μια μεταξύ τους προσέγγιση και συνεργασία, χωρίς να απεμπολούν τις όποιες άλλες διακρατικές σχέσεις και συμμαχίες, πολλά και αμοιβαία θα προέκυπταν αγαθά και οφέλη. Άλλωστε όλοι οι άνθρωποι έχουν κοινή καταγωγή, όλοι περικλείουν μέσα τους την «εικόνα» και το «ομοίωμα» του ίδιου Θεού. Ο Εβραϊκός λαός με τους κορυφαίους επιστήμονες και διανοητές, με τα 170 βραβεία Νόμπελ σε όλες τις επιστήμες, τις τέχνες και τις ανθρωπιστικές δραστηριότητες, εφευρέτες κ.λπ. που ευεργέτησαν την ανθρωπότητα, αξίζουν τουλάχιστον σεβασμού και αναγνώρισης της προσφοράς και των ανθρώπινων δικαιωμάτων τους. Αν διαφοροποιούνται ως προς τη θρησκεία τους, δεν είναι λόγος αντισημιτισμού. Ας απαλειφθεί η αντικοινωνική αυτή μάστιγα που δηλητηριάζει τις ψυχές και συσκοτίζει το νου. Ας απαλλαγούμε από προκαταλήψεις ανούσιες, ας αναθεωρήσουμε σκοταδιστικές αντιλήψεις για τους Εβραίους.
Ο Εβραίος δεν είναι ο φοβερός και τρομερός, ο κακός αυτού του κόσμου όπως τον έχει πλάσει η φαντασία κάποιων θερμοκέφαλων και το συντηρούν ως βίωμα από τα παιδικά τους ακόμα χρόνια. Αντίθετα, ο Εβραίος έχει πλήρη επίγνωση του ποιος είναι. Δεν τρέφει αυταπάτες. Ξεχωρίζει εύκολα ποιος είναι φίλος του και ποιος όχι. Δεν δέχεται ότι είναι ευφυέστερος και ικανότερος από τους άλλους, χαρακτηριστικά που του αποδίδουν οι άλλοι. Απλά, έχει και υπηρετεί ιδανικά και αξίες που αντλεί από την εν γένει παιδεία του. Οι εμπειρίες αιώνων στη διασπορά, τον έχουν διδάξει ότι πρέπει να είναι αυτοδύναμος και αυτάρκης και ότι δεν έχει να περιμένει από κανέναν τίποτα και ότι πρέπει να στηρίζεται μόνο στις δικές του δυνάμεις. Γι’ αυτό είναι επίμονος και ασυμβίβαστος αγωνιστής ενάντια στις αντιξοότητες της ζωής και ενάντια όσων τον απειλούν. Κατά τα άλλα, ο Εβραίος είναι άνθρωπος με αρετές και ελαττώματα. Και ποιος λαός δεν έχει; Ωστόσο είναι πολίτης συνειδητοποιημένος, νομοταγής, πιστός και πατριώτης στη χώρα διαμονής του, άνθρωπος του μέτρου, συνετός και έντιμος προς κάθε κατεύθυνση. Έτσι αν αντιμετωπίζεται, όπως και πραγματικά είναι ο Εβραίος, πολλά τα δυσάρεστα θα αποφεύγονται και φυσικά δεν θα είχε καμιά θέση ο αντισημιτισμός. Ας ξεπεραστούν λοιπόν όσα αντίθετα βιώματα υπάρχουν ακόμα και ας θυμόμαστε τον προορισμό μας ως ανθρώπων που είναι ο αλληλοσεβασμός, η αλληλεγγύη και η δικαιοσύνη, ιδανικά που μας εμφύσησε ο Θεός και απαιτεί να τα προσλαμβάνουμε και να τα κάνουμε πράξη ζωής.
