* Του Θανάση Αλεξίου, αναπληρωτή Καθηγητή (Τμήμα Κοινωνιολογίας/Πανεπιστήμιο Αιγαίου,
Αυτό που παρατηρείται τα τελευταία χρόνια στη χώρα μας είναι η ολοένα και μεγαλύτερη συρρίκνωση του δημόσιου χώρου και η παραχώρησή του στους μηχανισμούς της αγοράς. Το φαινόμενο αυτό δεν αφορά μόνο σε πλατείες, πεζοδρόμια, σχολεία, πάρκα και παιδικές χαρές, δηλαδή το δομημένο περιβάλλον, αλλά και τον αέρα και τη θάλασσα. Αν τα τραπεζάκια και οι καρέκλες των καφέ εμποδίζουν την κίνηση των διερχομένων (νέων, ηλικιωμένων και παιδιών) στο κέντρο των ελληνικών πόλεων και τα αυτοκίνητα τη διέλευση των πεζών στα πεζοδρόμια, δίνοντας στους πολίτες την αίσθηση ότι ενοχλούν, η εκχώρηση των ακτών και του αέρα στους ιδιώτες (εισιτήρια εισόδου, κεραίες κινητής τηλεφωνίας κ.λπ.), αποκλείουν τους πολίτες από ζωτικούς χώρους αναπνοής και αναψυχής επιδεινώνοντας πάραυτα τις συνθήκες ζωής τους. Η μόλυνση του περιβάλλοντος, η έκθεση σε ακτινοβολίες, η ηχορύπανση, η αισθητική ρύπανση, η δόμηση και των τελευταίων ελεύθερων χώρων κ.ά. καταδεικνύει με σαφή τρόπο πως πρώτη προτεραιότητα είναι η απόσπαση κέρδους και όχι ο άνθρωπος. Κατά τον ίδιο τρόπο περιοχές των πόλεων αφού αναπλαστούν αισθητικά παραχωρούνται στην αγορά ενώ τα υψηλά ενοίκια που συνοδεύουν την ανάπλαση εκδιώκουν ουσιαστικά τα λαϊκά και τα εργατικά στρώματα από εκεί.
Σε μεγάλο βαθμό η έκπτωση του δημόσιου χώρου ως βιωματικού χώρου συναρτάται με την αποδόμηση του κράτους πρόνοιας και την εκ νέου εμπορευματοποίηση των δημόσιων αγαθών (υγεία, εκπαίδευση, ασφάλιση, μέσα μεταφοράς και επικοινωνίας κ.λπ.), δηλαδή αγαθών που προσφέρονταν εκτός αγοράς και καταναλώνονταν συλλογικά. Να υπενθυμίσουμε εδώ ότι η ανάδειξη κάποιων βασικών αγαθών σε δημόσια αγαθά, συνιστούσε το αναγκαίο εγχείρημα της κοινωνίας ώστε να διασφαλιστεί η αναπαραγωγή της εργατικής δύναμης (ανατροφή, κοινωνικοποίηση, εκπαίδευση-κατάρτιση κ.λπ.) αλλά και η αναπαραγωγή της κοινωνίας ως ολότητας. Πρόθεση της κοινωνίας ήταν να προστατεύσει αυτά τα αγαθά αλλά και τους χώρους όπου αυτά παρέχονταν από αγοραίες -κερδοσκοπικές πρακτικές. Στην κατεύθυνση αυτή αναπτύχθηκαν κοινωνικές υποδομές και δημόσιοι χώροι (σχολεία, νοσοκομεία, ξενοδοχειακές μονάδες, λουτροπόλεις κ.ά.) που καθιστούσαν μη επικερδείς τις ιδιωτικές επενδύσεις. Από την άλλη το εγχείρημα αυτό εμφανίζεται ιστορικά (Κραχ του 1929) και ως αντικυκλική κίνηση αποσόβησης των οικονομικών κρίσεων (Κεϋνσιανισμός) αντιμετωπίζοντας και αποκαθιστώντας τους εργαζόμενους ως καταναλωτές. Εντούτοις το εγχείρημα αυτό προσκρούει εκ των πραγμάτων στην ατομική ιδιοκτησία τόσο πάνω στη γη (π.χ. ιδιοκτησία οικοπέδων και κτιρίων στο κέντρο της πόλης), όσο και στην ατομική ιδιοκτησία πάνω στα μέσα παραγωγής που ικανοποιούν όμως κοινωνικές ανάγκες (βιομηχανικά αγαθά, υπηρεσίες κ.λπ.).
Και πραγματικά παρατηρεί κανείς όσον αφορά στην Ελλάδα ότι από τις αρχές της δεκαετίας του ΄90 και μετά λαμβάνει χώρα μια συντονισμένη εκστρατεία δυσφήμησης και απαξίωσης του δημόσιου τομέα κυρίως από κοινωνικές ελιτ (ομάδες διανοουμένων, διαμορφωτές της κοινής γνώμης, πολιτικές ομάδες) που όπως παραπάνω αναφέραμε παράγει αξίες χρήσεις και όχι ανταλλακτικές αξίες. Σ’ αυτό συνέβαλλαν επίσης και διάφορες προσεγγίσεις που αγνοώντας του ιστορικούς όρους συγκρότησης του κράτους στη σύγχρονη Ελλάδα αλλά και σε άλλες χώρες της «περιφέρειας» κάνουν λόγο για «υπερδιογκωμένο κράτος». Να υπενθυμίσουμε εδώ ότι όταν στη δεκαετία του ΄50 και του ΄60 ακόμη και του ΄70 το ελληνικός κράτος «κοινωνικοποιούσε» το κόστος για την ανάπτυξη των υποδομών, αλλά και για τη συσσώρευση του κεφαλαίου (βλ. ΔΕΗ, ΟΤΕ, Ολυμπιακή, Τράπεζες, ΗΣΑΠ κ.ά.), κόστος που οι επιχειρηματίες αρνούνταν να αναλάβουν, οι ίδιες αυτές κοινωνικές ελίτ αλλά και οι αντίστοιχες πολιτικές δυνάμεις εκθείαζαν το όλο εγχείρημα. Τα αποτελέσματα αυτής της εκστρατείας είναι εμφανή. Το κράτος εκχωρεί πλέον τη δημόσια περιουσία, εγκαταλείπει μέρος των δημόσιων χώρων σε ιδιώτες, στην τοπική αυτοδιοίκηση όπου γύρω από τη διαχείρισή τους διαμορφώνονται νέες ομαδώσεις τοπικών συμφερόντων ή τους αφήνει να απαξιωθούν ώστε να επιβεβαιωθεί η ανικανότητα του κράτους να τους καταστήσει λειτουργικούς. Παράλληλα μ’ αυτήν την εξέλιξη οι εργασιακές συνθήκες των εργαζομένων σ’ αυτούς γίνονται αβέβαιες και επισφαλείς (ιδιωτικά συνεργεία καθαριότητας κ.λπ.). Κατά τον ίδιο τρόπο η απαξίωση του δημόσιου τομέα υγείας, των δημόσιων μέσων μεταφοράς (ΟΣΕ, λιμάνια, αεροδρόμια κ.ά.), εκπαιδευτικών ιδρυμάτων κ.λπ. διαμορφώνει σκανδαλωδώς ευνοϊκούς όρους για ιδιωτικές επενδύσεις. Η αύξηση των ιδιωτικών κλινικών, η κατασκευή αυτοκινητόδρομων (οιονεί πριμοδότηση των αυτοκινητοβιομηχανιών) τη στιγμή που το τρένο υποβαθμίζεται (κόψιμο δρομολογίων, απαρχαιωμένο δίκτυο, αύξηση εισιτηρίων), η αύξηση του αριθμού των ιδιωτικών σχολείων, η αμφισβήτηση της κοινωνικής ασφάλισης προς όφελος της ιδιωτικής, οι νομοθετικές πρωτοβουλίες για ιδιωτικοποίηση ακτών και δασών, συνιστούν στο σύνολό τους μία στρατηγική κίνηση με σαφείς τις ιδεολογικές προεκτάσεις. Η κοινωνία οφείλει να λειτουργεί όπως η αγορά. Η εξατομίκευση (ιδιωτικοποίηση) του κοινωνικού ζητήματος θα σήμαινε ουσιαστικά και την αδυναμία άρθρωσης συλλογικοτήτων που επειδή έχουν κοινές ανάγκες έχουν και κοινές λύσεις.
Εντούτοις η παραχώρηση της κοινωνικής αναπαραγωγής στην αγορά (και μαζί των βιωματικών χώρων όπου γεννιούνται, ανατρέφονται και ζουν τα άτομα) υποσκάπτει όπως αναφέρει ο K. Polanyi την ίδια την αναπαραγωγή της κοινωνίας. Επομένως η ίδια η κοινωνία οφείλει να επανακτήσει τον έλεγχο της κοινωνικής αναπαραγωγής επανακτώντας μέσα και πόρους που έχουν αλλοτριωθεί από τους μηχανισμούς της αγοράς. Τα 28 δισεκατομμύρια ευρώ που παραχωρήθηκαν από το κράτος στο τραπεζιτικό κεφάλαιο δείχνουν λόγου χάρη ότι υπάρχουν διαθέσιμοι πόροι που μπορούν να δεσμευτούν ώστε να συμβάλλουν στην αντιμετώπιση της ανεργίας τω νέων, στον εξωραϊσμό των πόλεων αλλά και στην αναβάθμιση και επανάκτηση του δημόσιου χώρου.
