Όταν μάθεις να κυβερνιέσαι από άλλον θα μάθεις και να κυβερνάς
«Άρχεσθαι μαθών, άρχειν επιστήσει»
(Σόλων)
Προσπάθησα να βάλω μια σειρά στις σκέψεις μου (να γίνω «εξουσιαστής του εαυτού μου»). Μα είμαι βέβαιος ότι δεν τα κατάφερα καλά... Δεν κατάφερα να «με εξουσιάσω». Μα δεν είναι όλοι ικανοί να «άρχουν»... Αυτό δεν ισχύει, βέβαια, για όλους τους ανθρώπους, μα απευθύνεται κυρίως στους ταγμένους να οδηγούν, στους προορισμένους να άρχουν. Ο άνθρωπος που έχει μάθει να άρχει τον εαυτό του («άρχειν μαθών») έχει συναισθανθεί (έχει εννοήσει βαθιά) το νόημά του «Καθώς θέλετε ίνα ποιώσιν υμίν οι άνθρωποι, ποιείτε και ημείς ομοίως». Ερευνώντας το παρελθόν, εντοπίζουμε σημαντικά στοιχεία στα αποφθέγματα των σοφών της αρχαιότητας, τα οποία σήμερα επέχουν θέση αρχών για το μάνατζμεντ.
Ο Σόλων λέγοντας «σκοπέειν χρη παντός χρήματος την τελευτήν κη αποβήσει» τονίζει τη σημασία τού να σκεπτόμαστε και να υπολογίζουμε τις συνέπειες της κάθε ενέργειάς μας. Το «αρχή άνδρα δείκνυσι» ειπώθηκε από τον Πιττακό και σημαίνει ότι η άσκηση της εξουσίας δείχνει τις ικανότητες και το χαρακτήρα αυτού που την ασκεί. Ο Αριστοτέλης διατύπωσε απόψεις της ανθρώπινης συμπεριφοράς, λέγοντας «Άρχειν τον κρείττονα» και συγκεκριμένα «κρείττων» δεν είναι μόνον αυτός που «άρχει» στον εαυτό του, έχοντας ταυτόχρονα τη σοφία να μπορεί να «άρχεται» από άλλους. Τα καλύτερα λόγια είναι τα έργα. Οι πράξεις μιλούν δυνατότερα από τις λέξεις. Να ξέρεις να κυβερνάς τη διάθεσή σου, γιατί αν δεν σε υπακούει, τότε σε διατάζει. Οι αρετές χάνονται μέσα στο συμφέρον, όπως τα ποτάμια μέσα στη θάλασσα. Πάθος και προκατάληψη κυβερνούν τον κόσμο, κάτω από το όνομα της λογικής. Ο άνθρωπος αυτός ξέρει να άρχει, γιατί έχει μάθει να άρχεται. Μα το «άρχεσθαι» έχει διττή σημασία. Ίσως με το «άρχεσθαι μαθών» εννοείται αυτός που έχει μάθει να διοικείται, να είναι κάτω από διαταγές άλλων, να είναι (ή να δίνει στους άλλους την εντύπωση ότι είναι) χαμηλότερα από εκείνους. Αλλά και σ’ αυτή την περίπτωση το «... άρχειν επιστήσει» έχει ισχύ. Ο λόγος που οι θάλασσες δέχονται την «προσφορά» των ποταμών ή των χειμάρρων, είναι πως βρίσκονται χαμηλότερα απ’ αυτούς. Και έτσι είναι κυρίαρχοί τους. Το ίδιο και ο πραγματικά σοφός, για να «υπερέχει» απ’ τους άλλους ανθρώπους, τοποθετεί τον εαυτό του χαμηλότερα απ’ τους άλλους, όντας ανώτερός τους, χωρίς να το δείχνει. Οι άνθρωποι γύρω του δεν αισθάνονται το βάρος του και δεν το θεωρούν προσβολή. Θεμιτό είναι να βάλεις ηθικές αρχές στη ζωή σου, να μάθεις να οδηγείς τον εαυτό σου εκεί που είναι ο προορισμός του, να μάθεις να χαλιναγωγείς το κατώτερο εγώ σου. Οι αρχές σου απαγορεύουν να αδικήσεις τον πλησίον (κι έπειτα θα ζητήσεις να τον διοικήσεις... ) ή βιαιοπραγώντας επάνω του (και αργότερα να απαιτήσεις την εξουσία... ), έχοντας λησμονήσει ότι βάζοντας θεμέλια καταπιέσεως στην εξουσία σου, υποσκάπτεις τον (παρόντα ή μελλοντικό) «θρόνο σου».
Αν πάρεις εξουσία, μη χρησιμοποιήσεις κανένα φαύλο στη διοίκηση, επειδή, για τα δικά του αδικήματα, εσένα θα κατηγορήσουν (Ισοκράτης). Η εξουσία ασκείται κατά το νόμο, κατά τη φύση, κατά το έθιμο, κατά την καταγωγή και κατά τη βία (Πλάτωνας). Το «αρχή άνδρα δείκνυσι» εύκολα γίνεται «αρχή άρχοντα δείκνυσι». Ο χαρακτήρας μας διαμορφώνεται επηρεαζόμενος από δύο παράγοντες. Την κληρονομικότητα και το περιβάλλον. Στην κληρονομικότητα οφείλουμε τα έμφυτα γνωρίσματα της προσωπικότητάς μας και στο περιβάλλον τα επίκτητα. Το να κυβερνάς σημαίνει να προβλέπεις. Σε κάθε μέτρο μας πρέπει να λαμβάνουμε υπόψη τις επιπτώσεις των αποφάσεών μας για τις επόμενες γενιές. Φανταστείτε την κοινωνία όπως το ανθρώπινο σώμα. Αν το μυαλό μας δεν δούλευε καλά, δεν θα βλάπταμε το σώμα; Το μυαλό στην ανθρώπινη κοινωνία είναι οι κυβερνώντες του. Χαρισματικός είναι ο ηγέτης που με την ακτινοβολούσα προσωπικότητα, με τη διορατικότητα, μάχεται διαρκώς για το καλύτερο. Η ικανότητα λήψης αποφάσεων φαίνεται από το αν μπορούμε να ξεχωρίσουμε τι πρέπει να κάνουμε και με ποιο τρόπο, για να είναι προς το συμφέρον μας (Ζήνων ο Στωικός).
Οι κύριες λειτουργίες της διοίκησης θα μπορούσαν να συνοψιστούν σε ένα δεκάλογο: προγραμματίζω, οργανώνω, διευθύνω, συντονίζω, επικοινωνώ, αποφασίζω, στελεχώνω, εξουσιοδοτώ, παροτρύνω, ελέγχω. Όλες οι εξουσίες συνεργάζονταν και πάντα θα συνεργάζονται μεταξύ τους, στην προσπάθειά τους να τιθασεύσουν την ανθρώπινη κοινωνία από την οποία πηγάζει η δύναμή τους. Σ’ αυτήν τους την προσπάθεια ενίοτε δημιουργείται ένας φαύλος κύκλος εξουσίας, που ενώ θα έπρεπε να λειτουργεί σε όφελος της πανανθρώπινης κοινωνίας, παρεκτρέπεται λόγω της έλλειψης αρετής. Η έλλειψη αυτή οφείλεται στην απώλεια του μέτρου της λογικής του ανθρώπου. Χαρακτηριστικό είναι το παρακάτω απόσπασμα του Πλάτωνα: «Η κάθε μορφή εξουσίας θέτει νόμους που είναι σύμφωνοι προς το συμφέρον της, η δημοκρατία δημοκρατικούς, η τυραννία τυραννικούς και οι άλλες το ίδιο. Και αφού έθεσαν αυτούς τους νόμους, διακήρυξαν ότι αυτό είναι δίκαιο για τους κυβερνωμένους, το δικό τους συμφέρον και αυτόν που εξέρχεται από αυτό τον τιμωρούν, γιατί τάχα παρανόμησε και αδίκησε. Αυτό, λοιπόν, είναι, σοφότατέ μου (Σωκράτη), εκείνο που εγώ εννοώ, όταν λέω ότι σε όλες τις πόλεις δίκαιο είναι το ίδιο (Πολιτεία 338 σ. - 33924)». Θα μπορούσε κανείς ν’ αναφερθεί σε αμέτρητα παρόμοια περιστατικά γύρω από τους «αδαμάντινους σοφούς μας της αρχαιότητας», που σχετίζονται με τις εν γένει εξουσίες και που μας διδάσκουν επακριβώς, καθαρά κι απόλυτα τεκμηριωμένα, πώς καθοδηγείται ένα έθνος και ένας λαός από τους κυβερνήτες του για να ανασυνταχτεί, να προοδεύσει, να ευημερήσει και να μεγαλουργήσει ακόμη αν θέλετε. Είναι, λοιπόν, ευκαιρία οι νεοέλληνες κάθε λογής κυβερνήτες (ιδίως οι πολιτικοί μας), να τους μιμηθούν... με πράξεις πλέον.
* Ο Γεώργιος Ν. Ξενόφως είναι πρώην στέλεχος ΥΠ.ΕΘ.Α., λογοτέχνης, λαογράφος και συγγραφέας
