Οι δάσκαλοι δουλεύοντας τη νόηση και την επιστήμη ξετύλιξαν την περιπέτεια του πνεύματος, και δημιούργησαν τον πολιτισμό. Μη λησμονούμε ότι οι περισσότεροι από τους πρωτοπόρους και τους μεγάλους ερευνητές της επιστήμης ήσαν δάσκαλοι, δίδαξαν από την έδρα, και είχαν ακροατήρια και μαθητές. Ενδεικτικά αναφέρουμε ονόματα όπως :ο Πλάτων, ο Νεύτων, η Μαρία Κιουρί, ο Κάντ, ο Λαμάρκ, ο Πλάνκ, ο Νίτσε, ο Ρέδερφοντ, ο Χάιζενμπερκ, ο Αριστοτέλης. Ιστορία, πνεύμα, πολιτισμός είναι τα τρία οντολογικά ορθώματα του ανθρώπου, που τον ξεχώρισαν από τα υπόλοιπα όντα στη γη, στη φύση, και στο σύμπαν. Όλοι γνωρίζουμε ότι χωρίς τη διδασκαλία, είτε την αυτοσχέδια είτε την κατά σχέδιο, ο άνθρωπος δεν θα 'ταν άνθρωπος. Γιατί θα μεγάλωνε για να τραπεί σταθερά στο σχήμα ενός πλάσματος καμπουροειδούς, τρεκλού, και έντρομου. Γιατί η διδασκαλία είναι το μόνο όργανο, η μόνη δύναμη, που σώζει τον άνθρωπο από τότε που εξαιτίας της γνώσης που απόκτησε διακρίθηκε από τα άλλα πλάσματα.
Χωρίς το δάσκαλο ο άνθρωπος θα 'ταν βροχή χωρίς νερό. Δώστε του όλα τα μέταλλα και τα πλούτη του Μίδα. Δώστε του κάστρα, και χώρες, και αχανή βουστάσια. Και πάρτε του την Παιδεία. Θα έχετε μπροστά στα μάτια σας μια μάζα μηδενική. Ένα τέλμα, ένα έρμα, και ένα έρμαιο.
Η εντολή που έδωκε ο Ρουσσώ στους δασκάλους, και μέσω των δασκάλων στο ανθρώπινο γένος, είναι ότι το φυτό της Παιδείας πρέπει να φυτεύεται στη φύση. Ο νομοθέτης που θα συντάξει το σύνταγμα της αγωγής των νέων δεν είναι ο νους του ανθρώπου αλλά η σοφία της φύσης. Οι οδηγίες και οι κανόνες της αγωγής είναι τα πιστά αντικρίσματα των αρχών και των νόμων της φύσης. Τα αρχέτυπα και τα παραδείγματα η Παιδεία οφείλει να τα λαβαίνει ακολουθώντας την ασάλευτη τάξη των πραγμάτων και των δράσεων. Η υγιής Παιδεία για τον άνθρωπο δεν μπορεί παρά να είναι το ζωντανό αντίγραφο του έμψυχου ζώου που είναι ο κόσμος.
Τι ορίζει λοιπόν η φύση; Η φύση ορίζει ότι τα σώματα στο κενό πέφτουν. Ορίζει ότι ο σκορπιός είναι ένα ιοβόλο δραστικό. Ότι στους εκατό βαθμούς το νερό βράζει, ή στους 27,6 βαθμούς το ανθρώπινο σώμα πεθαίνει (αυτή την τιμή έδειξαν τα απάνθρωπα πειράματα που έκανε ένας ναζιστής γιατρός σε κρατούμενους γυμνούς στην παγωνιά με τις ώρες, και όταν η θερμοκρασία του σώματος έπεφτε στους 27,6 βαθμούς ο άνθρωπος πέθαινε).
Αντίστοιχα, η Παιδεία που ακολουθεί τη φύση θα διδάξει πως δεν μπορείς να ζεστάνεις την οχιά στην αγκαλιά σου. Πως ο παγοποιός για να φτιάξει τον πάγο δεν θα πάρει τη συνταγή από τους μωρούς και τους ρουφιάνους. Πως η κατσίκα που ψόφησε το χειμώνα δε θα ξαναβοσκήσει τον Απρίλη στο λιβάδι. Ολόκληρη αυτή τη συλλογιστική βάση, που θεμελιώνει τη θεμέλια πέτρα της φυσικής αγωγής, ο Ρουσσώ την κλείνει σε μια πρόταση: Κανένα άλλο βιβλίο εκτός από τον κόσμο, καμιά άλλη διδασκαλία εκτός από τα γεγονότα. Που όπου κόσμος και όπου γεγονότα οφείλουμε να διαβάζουμε: η οδηγία της φύσης, η διδασκαλία της πράξης. Η ένταση και η οργή του στοχασμού του Ρουσσώ για την Παιδεία και την επιστήμη της εποχής του δεν είναι εύκολο να κατανοηθεί με τα τρέχοντα μέτρα της ανάλυσης και της έρευνας. Τον κοσμογονικό και τον κοσμοφόρο λόγο που κρύβουν οι προτάσεις του αρχίζει να τον εννοείς, μόνο όταν βουτήξεις στα γερανίζοντα βάθη. Και ο πυθμένας εδώ είναι μια ορογένεση ιστορίας. Είναι μια πραγματικότητα που τέμνει την εξέλιξη του ανθρώπου σε δύο μέρη. Ο Ρουσσώ είναι το φωτισμένο πνεύμα που προορίστηκε να εξηγήσει αυτή την τομή. Στέκεται στην κόψη της, και αντικρίζει το παλαιό σαν αποτιμητής και τιμητής. Στρέφεται μπροστά και βλέπει το καινούριο σαν οραματιστής και νομοθέτης. Ποια είναι αυτή η τομή; Είναι το ρηγματικό όριο που χώρισε τον κόσμο του χεριού από τον κόσμο της μηχανής. Ορίζει το σημείο της μετάβασης από τη λειτουργική συμπεριφορά του βιοτέχνη στην τυπική μίμηση του βιομήχανου. Η μεταπήδηση από το χέρι και την τέχνη του, τη χειροτεχνία, στη μηχανή και στη μάζα, στην ένταση της παραγωγής, στέρησε την ανθρώπινη δράση από το άρωμα και την ψυχή. Ο χειροτεχνικός άνθρωπος δούλεψε τη γη και χάραξε πάνω της το πρόσωπό του σε μια χρονική πορεία που ξεπερνάει τις οχτώ χιλιετίες. Ο βιομηχανικός άνθρωπος άρχισε να αναδύεται πριν από δυόμισι εκατονταετίες. Νομίζει κανείς ότι αγγίζει κιόλας το βιολογικό και το ιστορικό του τέλος. Αυτή η ανισομέρεια των δύο εποχών λέει πολλά από την άποψη της φυσικότητας, της έντασης της φθοράς, της ποιότητας που τις χαρακτηρίζει. Η διαφορά ποιότητας ανάμεσα στο χέρι και στη μηχανή δίνει το μέτρο της απόστασης ανάμεσα στην αγωγή του Ρουσσώ που στηρίζεται στη φύση, και στην αγωγή της τρέχουσας αντίληψης που πηγάζει από τη μονοσήμαντη εμπιστοσύνη των ανθρώπων στο μυαλό τους. Θυμηθείτε πώς αρχίζει ο Αιμίλιος: Όλα είναι καλά όταν βγαίνουν από το χέρια του Πλάστη των πραγμάτων, όλα εκφυλίζονται στα χέρια του ανθρώπου. Πλάστης των πραγμάτων όλα εδώ είναι το άγιο θέλημα της φύσης. Το χέρι μας, λοιπόν, είναι φορέας του σώματος και της ψυχής μας.
Στο χέρι μας διαχύνονται και φλεβίζουν τα βιώματα και οι εμπειρίες, η κληρονομική παρακαταθήκη των γνώσεων, οι πόθοι και οι φόβοι μας, η βοή της φαντασίας που μέσα σε μέτρα κατέχει να γίνεται περιβόλι των πουλιών και ημέρα λαμπρής. Το χέρι μας είναι η βασιλική κληρονομιά της ζωής μας. Οι δοκιμές και οι δοκιμασίες, οι λύπες, οι αγώνες μας που χαράζουν μια ατελεύτητη γραμμή θριάμβων και πτώσεων. Απέναντι στο χέρι έλαβε θέση η μηχανή. Τη μηχανή δεν την έπλασε η φύση, αλλά ο άνθρωπος που είναι πλάσμα της φύσης. Έτσι, καθώς έρχεται από δεύτερο χέρι, είναι ένα ειδωλοποιημένο είδωλο, όπως θα 'λεγε ο Πλάτων.
Η μηχανή είναι εύρημα άψυχο, ετεροκίνητο, κραδερό. Αλλά και τέλειο. Η μόνη της ατέλεια είναι τη τελειότητά της. Όπως το μόνο τρωτό στον άτρωτο Αχιλλέα ήταν η φτέρνα. Η μηχανή μας κοιτά ατενώς. Έχει ορθάνοιχτο το μάτι της ωσάν του πεθαμένου. Και δουλεύει τυφλά, άκριτα, επιταγμένα. Το νευρικό της σύστημα δείχνει ένα κουβάρι καλώδια κόκκινα, κίτρινα και μαύρα. Έχει για στόμα μια χοάνη δίχως γλώσσα. Τρώει χωρίς ποτέ να πεινά. Ο εγκέφαλος της μηχανής δε μετριέται σε όγκο, αλλά σε εμβαδόν. Οι μηχανές γεννιούνται ενήλικες και ενήλικες γερνούν. Ο ύπνος τους δεν ξέρει από όνειρα. Και σαν έρθει η ώρα για να πεθάνουν δεν γνέφουν και δεν μιλούν. Πώς λυπάται, όταν πεθαίνει εκείνος που δεν γεννήθηκε; Ο γιος ενός άτεκνου, για παράδειγμα. Έτσι λυπούνται οι μηχανές, όταν εννοήσουν το θάνατο. Και στο κοιμητήρι τους δε βρίσκεις καντήλι, φανάρι, ή μάρμαρο. Ούτε επιγραφές και Μυροφόρες. Βρίσκεις μονάχα άφθονη σκουριά. Που η σκουριά είναι για τα πράγματα το ισοδύναμο της λήθης για τους ανθρώπους.
Χρειάστηκε να δώσουμε μια πολεμική εικόνα της αντιπαλότητας ανάμεσα στο χέρι και στη μηχανή. Γιατί η εναντίωση αυτή υπάρχει ανάμεσα στη φυσική αγωγή του Ρουσσώ, και στην τρέχουσα αγωγή του κατεστημένου, όπως την κατασκεύασε η παρακοή των δασκάλων στην εντολή του Ρουσσώ. Θα δείξουμε αυτή την άσπονδη έχθρα σε μια πρόταση του Ρουσσώ που λέει: Να μειώνεις τις ανάγκες σου σημαίνει ότι αυξάνεις τη δύναμή σου.
Κάποιος παλαιός φιλόσοφος το ίδιο νόημα το 'χε διατυπώσει σ' ένα τρόπο ανάλογο λιτό, ανάλογο αγροίκο, και ανάλογο γενναίο. Δώσε μου έλεγε, να 'χω το ψωμί και το νερό, κι εγώ σου παραβγαίνω στην ευτυχία με το Δία. Μείωνε, λοιπόν τις ανάγκες σου για να 'σαι κυρίαρχος, λέει ο Ρουσσώ. Όμως η σύγχρονη αγωγή τι λέει; Όλος ο πονοκέφαλος, και όλη η εξυπνάδα της σύγχρονης αγωγής ξοδεύεται στο πώς να δημιουργεί καινούριες ανάγκες στους ανθρώπους.
Η χολέρα του μοντέρνου σχολείου και του πνεύματος της εποχής είναι η χρήση, η αφθονία, η κατανάλωση, ο ευδαιμονισμός. Για την τρέχουσα αγωγή ευτυχία του ανθρώπου σημαίνει να σπαταλά συνεχώς, για να καλύπτει ανάγκες, που οι πλείστες είναι τεχνητές. Γιατί τις δημιουργεί αναπότρεπτα πλέον η ενοχή που υπάρχει μέσα στον ίδιο το μηχανισμό της χρήσης του περιττού. Η ικανοποίηση του περιττού θα αυξάνει τη βουλιμία του ανθρώπου. Αυτή η προϊούσα αύξηση της τάσης να χρησιμοποιούμε τα αγαθά, σήμερα περιγράφεται με την καταφυγή στα ναρκωτικά και τ' άλλα παραισθησιογόνα. Και ότι δεν είναι τυχαίο, πώς τούτη η πληγή ήρθε στην Ευρώπη από την Αμερική. Γιατί; Γιατί η Αμερική λάνσαρε στον κόσμο το συρμό της κατανάλωσης, και το ιδεώδες του ευδαιμονισμού.
Στο ίδιο πλέγμα συμπεριφοράς ανιχνεύουμε και το Aids. Το Aids το γέννησε η τάξη της φύσης να τιμωρήσει την ύβρη του ανθρώπου. Την υπερκατανάλωση, δηλαδή, τον εκχυδαϊσμό, την ευτέλιση, και την ατίμωση του ερωτικού αγαθού. Μια άλλη πρόταση του Ρουσσώ λέει: «Η ευτυχία του ανθρώπου εδώ κάτω δεν είναι παρά κατάσταση αρνητική. Πρέπει να την μετράμε με την ελάχιστη ποσότητα των πόνων που δοκιμάζουμε». Αυτό σημαίνει : Για να σου πω πόσο αξίζεις, μη μου λες τι απόχτησες και τι κατέχεις. Πές μου σωστότερα πόσα πλήρωσες ως τώρα, και τι ακόμη δεν χρωστάς.
Εδώ πρόκειται για μια στάση ζωής που γεννά καυτά ερωτήματα. Σε ποιόν χρωστάει τάχατες ο νέος άνθρωπος; Δεν έρχεται στον κόσμο ελεύθερος, καθαρός, αχρέωτος; Όχι! αποκρίνεται η αγωγή της φύσης. Γιατί ο κάθε άνθρωπος που γεννιέται έχει ταυτόχρονα χρεωθεί με το δεδομένο ότι του χαρίζεται η ζωή. Και η ζωή για τον καθένα μας είναι δώρο πολυτιμότερο από το χρυσοφόρο Παγγαίο, ή από το Δέλτα του Νείλου. Ξέρεις τι σημαίνει ν' αντικρίζεις τον ήλιο; Να κοιτάς έντεκα η ώρα το πρωί τη θάλασσα του Αυγούστου; Ν' αφουγκράζεσαι τ' αηδόνια στα ρέματα το Μάη; Να πίνεις το κρασί σε γυάλινο μαστραπά συντροφιά με το πλάσμα που αγαπάς; Να κοιτάς την πανσέληνο το Δεκαπενταύγουστο; Σημαίνει ότι σου χαρίζεται ένας θησαυρός που δεν τον ξεχρεώνεις με όλα τα δάνεια της Αγγλίας.
Ο εθνικός μας ποιητής και ο πρώτος που τόνισε την αξία της ζωής την περιγράφει σ' ένα λαμπρό στίχο του. «Δεν το 'λπιζα ναν' η ζωή μέγα καλό και πρώτο». Να γιατί από τη στιγμή που γεννιέται ο άνθρωπος αρχίζει την απόσβεση του χρέους της ζωής του.
Από την πίσω όψη της αλήθειας το πράγμα περιγράφεται περίπου ως εξής: Η ζωή του ανθρώπου είναι μια Εγνατία, που από το Δυρράχι της Αδριατικής που ξεκινά ως τα Κύψελα του Έβρου που τελειώνει είναι γιομάτη αγώνες, ατυχίες, βάσανα, αδικημούς, απάτες, αρρώστιες, μέριμνες, κινδύνους. Ο άνθρωπος την τραβά από την αρχή ως το τέλος σαν να περπατά στρωμένο ναρκοπέδιο. Κι' όσο φτάνει προς το τέλος, τόσο πλησιάζει στα πιο φοβερά από τα φοβερά. Στα άθλια γηρατειά δηλαδή, και στον ανεξίλαστο θάνατο. Και το τέλος; Ο άνθρωπος πεθαίνει αναίτια, άχρηστα, ανώφελα. Πεθαίνει άδικα, κριματισμένα, μουγκά. Καθώς πέφτει, η αυλαία σβήνει το φως, όπως η νύχτα σβήνει την αστραπή. Αλίμονό του αν δεν υπήρχε η ελπίδα της αιωνιότητας που του προβάλλει η Χριστιανική πίστη; Πού οδήγησε όμως την ανθρωπότητα η αφύσικη αγωγή. Δυστυχώς την έφερε αντίκρυ στις εφτά πληγές του σύγχρονου πολιτισμού που είναι α. το δημογραφικό, β. το οικολογικό, γ. το ιμπεριαλιστικό, δ. το πυρηνικό, ε. το θρησκευτικό, ζ. το πλασματικό, η. το ολοκληρωτικό αδιέξοδο του σύγχρονου κόσμου. Για την ανάλυση καθενός εξ' αυτών, θα μας δοθεί νέα ευκαιρία από τις φιλόξενες στήλες της εφημερίδας μας. Ύστερα από τις παραπάνω σκέψεις γεννιέται αυθόρμητα το ερώτημα: Ποια αγωγή θα ακολουθήσει ο σημερινός δάσκαλος; Πιστεύουμε ότι αυτό είναι θέμα προσωπικής επιλογής γιατί το προνόμιο του αληθινού δασκάλου είναι ότι γεννιέται ελεύθερος.
