Η Πρωταπριλιά προσφέρεται για μια ενασχόληση με το ψέμα. Όχι μόνο με το χαρίεν και παιγνιώδες ψέμα του εθίμου, αλλά και με τη δόλια, την ψευδή επινόηση. Επιτρέπει έτσι και μια προσέγγιση στη δεισιδαιμονία, δηλαδή στη δόλια καλλιέργεια, στήριξη και αποδοχή ψευδών δαιμονοκρατικών αντιλήψεων. Η αποκάλυψή τους χρειάζεται και χρόνο (μερικές φορές και... αιώνες), αλλά και ανάπτυξη της ελευθεροφροσύνης. Μετά, ακολουθεί η θυμηδία για τις παλιές δεισιδαιμονίες, ή και ο κλαυσίγελος για τις σύγχρονες... Συνέχεια, λοιπόν, του σημειώματος της περασμένης Κυριακής είναι το σημερινό. Εκπλήρωση υπόσχεσης αλλά και ανταπόκριση σε ευγενικές ενθαρρύνσεις φίλων αναγνωστών, οι οποίοι θα «ενοστιμεύοντο να μάθουν» κι άλλα...
Πρώτα, με μια διευκρινιστική υποσημείωση του Ρήγα Φεραίου, στο κεφάλαιο «Περί πύρινων φαινομένων, εν τω αέρι» (*).
«Εις την επαρχίαν Δημητριάδος πόλιν Βελεστίνον, φαίνονται συχνά τοιαύται φλόγες εκεί όπου θάπτουν τους νεκρούς. Η αμάθεια βιάζει τους κριτάς να διωρίσουν ανθρώπους, να ευγάλουν τα νεωσί θαμμένα σώματα, και να τα καύσουν, λέγοντες πως είναι βρυκολάκοι, και δεν αφίνουν τα σύννεφα να βρέξουν, κι άλλαις παρόμοιαις μωρολογίες. Οι χριστιανοί όμως απέφυγαν το κάψιμον των συγγενών τους, εφευρώντας μίαν μέθοδον εις το να αναλύουν εύκολα τους νεκρούς των. Τους πλύνουν προ της ταφής με νερόν ασβέστου ασβέστης, άλλοι δε τους χύνουν εις το σώμα, και εις σαράντα ημέρας αναλύουν». Αυτά το 1790!...
Σε ένα άλλο κείμενο (**), ένας απόδημος λόγιος από την Καστοριά, ο Παναγιώτης Παπά Ναούμ, αυτοβιογραφείται με ενάργεια και αρκετή δόση αυτοσαρκασμού. Για να γίνει κατανοητό το απόσπασμα της αφήγησης που ακολουθεί, σημειώνεται ότι το 1816 μια ξαφνική επιδημία χολέρας αναγκάζει τις καστοριανές οικογένειες να ζητήσουν καταφύγιο στο γειτονικό χωριό Μαύροβο. Οι δυσκολίες πολλαπλασιάζονται γιατί το θανατικό συνεχίζει τη διάδοσή του. Η οικογένεια Ναούμ, μαζί με την οικογένεια του παπά Αναστάση Κελέση καταφεύγει στο παρεκκλήσι του Αγίου Αθανασίου. Η σχετική αφήγηση:
«Αι παλιούρες (κατά την τοπικήν ονομασίαν αι παρήλικες γυναίκες) με τα παντός είδους ανύπαρκτα οράματά των επροσωποποίουν την πανώλην και παρίστανον αυτήν ως το φοβερώτατον ανθρωποφάγον τέρας. Τούτο συνέτεινε μεγάλως εις τους σκοπούς και τα σχέδια των ιερέων, οι οποίοι περιεποιούντο αυτάς κατ’ εξαίρεσιν και ταις υπέσχοντο τον παράδεισον. Φθινοπωρινή ήτον η ώρα, ότε εκ των αγρών του Μαυρόβου μετέβημεν εις την απέναντι της Καστορίας θέσιν, Πέτραν καλουμένην. Διάφοροι Οθωμανοί εκέκτηντο ουκ ευκαταφρονήτους ιδιοκτησίας εν εκείνη τη θέση και εκ του φόβου της νόσου εγκατέλιπον εις ημάς τους νεοεισελθόντας άπασαν την εσοδείαν των. Χάριν περιεργείας προσθέτω ενταύθα και το ακόλουθον περίεργον: Ο παπά Αναστάσης ως μάλλον λυσιτελές εις τα συμφέροντά του επενόησε το ακόλουθον στρατήγημα: Περί την δύσιν του ηλίου εφρόντιζε να εύρη δυο ή τρεις χελώνας επί των οποίων την ράχην, αφού επροχώρει η νυξ, εστερέωνεν κηρίον αναμμένον και τας άφηνεν εις αρκετά μεγάλα αποστήματα εκ των καλυβών να τρέχωσι. Τη επαύριον εδιηγείτο ο ίδιος εις τους Χριστιανούς ότι είδε την πανώλην να περιφέρηται πέριξ των παραπηγμάτων των και, δια να αποσοβηθή το κακόν, έλεγε εις το ποίμνιόν του να διπλασιάζη τους αγιασμούς και τας παρακλήσεις».
Τέτοιες δαιμονοκρατικές αντιλήψεις από τον ύστερο ελληνικό Μεσαίωνα βασίστηκαν στην αμάθεια ή την άγνοια, στην ένδεια, στην έλλειψη κριτικής σκέψης και, κυρίως, στον φόβο. Σ’ αυτό το υπόστρωμα καλλιεργεί τη δεισιδαιμονία ο επινοητής της. Είτε είναι μαγεία, είτε θρησκοληψία φανατική, είτε άλλη μορφή ανορθολογισμού. Ακόμα και σήμερα, σε ορισμένα μέρη, εμφανίζεται η πολιτική δεισιδαιμονία. Και μάλιστα εκεί που κανείς δεν θα το περίμενε.
Μεταφερόμαστε στη Βόρεια Κορέα, ενδεικτικά. Όπου πριν από εκατό, περίπου, ημέρες πέθανε ο Κιμ Γιογκ Ιλ, ο αυθέντης της χώρας. Της οικογένειας των Κιμ Γιογκ, που συνεχίζει να κυβερνά κληρονομικά. Η γέννησή του, κατά την επίσημη προπαγάνδα, σημαδεύτηκε από περίεργα φαινόμενα στον ουρανό. Το ίδιο και ο θάνατός του. Στην κηδεία του, κατά την επίσημη τηλεοπτική εκδοχή, την άρτια σκηνοθετημένη, ένα υστερικό πλήθος πενθούσε απελπισμένα. Το ίδιο και στο μνημόσυνο των εκατό ημερών. Αλλά και στην επέτειο των γενεθλίων του θανόντος...Η αγωγή ενός μεσήλικα Βορειοκορεάτη οδηγεί στην αναγνώριση επίγειων θεών, θνητών όμως...Η φοβική πολιτική δεισιδαιμονία!
Αυτά, σε μια χώρα που φέρεται να έχει οργανωθεί μαρξιστικά. Εκείνος ο έρμος ο Μαρξ, όμως, από όσα λίγα γνωρίζω, κακοποιήθηκε άλλη μια φορά. Γιατί, ούτε με θεούς, ημίθεους και κληρονομικούς ή ισόβιους ηγέτες συμφωνούσε, ούτε με δαιμονολογικές αναφορές. Μελέτησε με διεισδυτικότητα τους νόμους και τις δυνάμεις της κοινωνικής εξέλιξης και τη δυναμική του καπιταλισμού. Δεν έχω υπόψη μου όμως να προσωποποίησε μαχητούς εχθρούς, ούτε αμάχητους κληρονομικούς ηγέτες. Ούτε, νομίζω, τον ενδιέφερε η μεταφυσική, αλλά οι μηχανισμοί των κοινωνικών εξελίξεων. Πρότεινε απρόσωπες διαδικασίες χωρίς δαιμονοκρατούμενες προκαταλήψεις. Δεν παγιδεύτηκε, όπως πολλοί αργότερα. Κάτι που έγκαιρα το διείδε και το επισήμανε, αργότερα, ο Αντόνιο Γκράμσι: ότι, δηλαδή, ο μαρξισμός μπορεί να λειτουργεί και ως προκατάληψη και δεισιδαιμονία.
Μια ματιά αν ρίξει κανείς στον περίγυρο του μικρού μας χωριού (Μέση Ανατολή, Αφρική, Ασία κ.λπ.) συναντάει έκδηλη τη δαιμονοκρατία. Τη δεισιδαιμονία που χρειάζονται τα αυταρχικά ή και θεοκρατικά καθεστώτα για να επιβιώσουν. Όπου ο πολίτης δυσκολεύεται να... «συλλογάται καλά»!
(*)-Από το «Φυσικής Απάνθισμα» του Ρήγα Φεραίου (1790).
(**)-Περιοδικό «Εποχές», Ιούλιος του 1965.
xatzis@hotmail.com
