Από τον Νίκο Παπαθεοδώρου
Φέτος συμπληρώνονται εκατό χρόνια από την απελευθέρωση της Μακεδονίας. Σε όλη την Ελλάδα και ιδιαίτερα στη Μακεδονία, έχουν προγραμματισθεί διάφορες εκδηλώσεις για να τιμήσουν την επέτειο. Η πόλη μας, με επικεφαλής τον Μακεδονικό Σύλλογο και ιδιαίτερα τον πρόεδρό της Μιχαήλ Σάπκα, έπαιξε σημαντικότατο ρόλο στην προετοιμασία και την ευτυχή ευόδωση του Μακεδονικού Αγώνα.
Εκ των πρωτεργατών του Αγώνα υπήρξε και ο ανθυπολοχαγός του πυροβολικού Παύλος Μελάς. Στην τρίτη και μοιραία περιοδεία του στη Μακεδονία, η οποία ξεκίνησε τον Αύγουστο του 1904 πέρασε από τη Λάρισα όπου παρέμεινε για τέσσερις ημέρες. Κατά την παραμονή του αυτή, εκτός των απαραίτητων για το ταξίδι προετοιμασιών στις οποίες πρωτοστάτησε, υπήρξε η έμπνευση εκ μέρους των συνεργατών του να φωτογραφηθεί με τη στολή του μακεδονομάχου σαν ενθύμιο.
Η γνωστή αυτή φωτογραφία του Παύλου Μελά, η οποία αμέσως μετά τον μαρτυρικό θάνατό του κυκλοφόρησε απ’ άκρου εις άκρον σε ολόκληρο τον Ελληνισμό με διάφορες προσθήκες και τον αποτυπώνει να φοράει τη μακεδονική στολή, έχει ένα ενδιαφέρον ιστορικό παρασκήνιο με επίκεντρο τη Λάρισα και θα το παρακολουθήσουμε αναλυτικά.
Φωτογράφος ήταν ο Γεράσιμος Δαφνόπουλος. Είχε έλθει με τον αδελφό του στη Λάρισα το 1902 από τη Χαλκίδα όπου διατηρούσαν φωτογραφείο. Εκεί κατά τη διάρκεια πανελλήνιας φωτογραφικής έκθεσης απέσπασαν την εκτίμηση του βασιλικού ζεύγους και τους απονεμήθηκε ο τίτλος των «Φωτογράφων της Βασιλικής Αυλής», από τον βασιλέα Γεώργιο Α΄. Μαζί τους συνεργάζονταν και η αδελφή τους Ελένη Δαφνοπούλου-Ιωαννίδη. Κάποια στιγμή ο αδελφός του Γεράσιμου αποχώρησε, ενώ το 1908 έχουμε καταχωρημένη διαφήμιση του φωτογραφείου στην εφημερίδα «Μικρά» του Θρασύ Μακρή ως «Φωτογραφείον Δαφνοπούλου-Ιωαννίδου», δηλαδή του Γεράσιμου και της αδελφής του Ελένης .
Ο φίλος του Παύλου Μελά ανθυπολοχαγός Χαράλαμπος Λούφας(1), με τον οποίο είχε στενές επαφές κατά την παραμονή του στη Λάρισα και του προσέφερε φιλοξενία κατά τις τελευταίες προ της αναχωρήσεώς του ημέρες(2), είχε την έμπνευση και του πρότεινε να φωτογραφηθεί με τον μακεδονικό ντουλαμά για ενθύμιο, γεγονός που το αποδέχθηκε. Ειδοποιήθηκε ο Σάπκας και αυτός με τη σειρά του ήλθε σε επαφή με τον φωτογράφο της Λάρισας Γεράσιμο Δαφνόπουλο. Η οικογένεια του τελευταίου είχε καταγωγή από τη Σαμαρίνα, ο ίδιος δε καθώς ήταν από τα βασικά στελέχη του Μακεδονικού Συλλόγου Λαρίσης, δέχθηκε με προθυμία την αποστολή. Εδώ υπάρχει μια ασάφεια ως προς τον χώρο που τραβήχτηκε η φωτογραφία. Ακόμα και σήμερα δεν έχει αποσαφηνισθεί. Υπάρχουν τρεις διαφορετικές εκδοχές. Στην πρώτη θεωρείται ότι ο Παύλος Μελάς φωτογραφήθηκε στην αυλή του σπιτιού του Μιχαήλ Σάπκα. Υπάρχει μια δεύτερη άποψη η οποία υποστηρίζει ότι η λήψη έγινε στο φωτογραφείο του Δαφνόπουλου. Ενώ η τρίτη τοποθετεί τη λήψη της στον αυλόγυρο της Μεγάλης Συναγωγής της Λάρισας.
Αν παρατηρήσουμε προσεκτικά τη φωτογραφία, θα διαπιστώσουμε ότι η λήψη της έγινε σε εξωτερικό χώρο, με το φως της ημέρας. Αυτόματα αποκλείεται η δεύτερη εκδοχή, δηλ. να έγινε στο φωτογραφείο του Δαφνόπουλου. Γιατί στην περίπτωση αυτή η φωτογράφηση θα ήταν εσωτερική, μέσα στο στούντιο, όπου ήταν στημένος όλος ο μηχανισμός, όπως γινόταν την εποχή εκείνη σε όλες τις προσωπογραφίες, ατομικές ή ομαδικές. Η περίπτωση να έγινε στην αυλή του σπιτιού του Σάπκα ήταν η επικρατέστερη για πολλούς, εφόσον ο Μακεδόνας γιατρός τον φιλοξενούσε, οι μετακινήσεις του ήταν περιορισμένες και μυστικές και το σπίτι βρισκόταν κοντά στο φωτογραφείο.
Όμως η αδελφή του Γεράσιμου Δαφνόπουλου Ελένη, θυμόταν πως στις 5 η ώρα κάποιο πρωινό του Αυγούστου του 1904, την ώρα που η ημέρα πρόβαλλε, ο αδελφός της φορτώθηκε το μεγάλο κουτί της μηχανής με τον τρίποδα και χωρίς να δώσει καμιά εξήγηση, έφυγε από το σπίτι. Στην ερώτησή της για το πού πήγαινε, πήρε την απάντηση ότι είχε μια έκτακτη δουλειά. Η ίδια είχε τη γνώμη πως η ιστορική φωτογραφία δεν τραβήχτηκε στο σπίτι του Σάπκα, αλλά στην αυλή της Μεγάλης Συναγωγής της Λάρισας(3). Παρόντες στη φωτογράφηση ήταν δύο άτομα, ο Μιχαήλ Σάπκας και ο εμπνευστής της ανθυπολοχαγός Χαράλαμπος Λούφας.
Με βάση όλα τα εκτεθέντα, τις υπάρχουσες καταγραφές και την προσεκτική μελέτη της φωτογραφίας, υπάρχει και μια άλλη, τέταρτη εκδοχή, για την οποία θα επιχειρηθεί προσπάθεια να τεκμηριωθεί. Σύμφωνα με αυτή η φωτογράφηση πρέπει να έγινε στο σπίτι του Λούφα. Πολλά γεγονότα συνηγορούν ώστε να υιοθετηθεί η άποψη αυτή. Στο σπίτι αυτό κατέλυσε εκείνο το βράδυ ο Παύλος Μελάς. Η τοποθεσία του ήταν απόμερη, στην οδό Σκουφά, στη δυτική πλευρά της Λάρισας και όχι μακριά από την εβραϊκή Συναγωγή. Επίσης η παρουσία στη φωτογράφηση του ανθυπολοχαγού Λούφα, καθώς και ο περιβάλλων χώρος της αυλής, όπως αποτυπώνεται στη φωτογραφία. Ο Παύλος Μελάς ποζάρει μπροστά σε τοίχο, στον οποίο διακρίνεται παράθυρο με κλειστό το ένα από τα δύο παραθυρόφυλλα. Κάτω από τα παράθυρο ένα μεγάλο τμήμα του επιχρίσματος του τοίχου έχει απολεπισθεί. Η ποιότητα των παραθυρόφυλλων και η κατάσταση του τοίχου, μας προσανατολίζουν στην ιδέα ότι πρόκειται για μια συνοικιακή κατοικία. Ούτε στο σπίτι του Σάπκα, ούτε πολύ περισσότερο στη Συναγωγή μπορεί να επικρατούσε αυτή η κατάσταση.
Έπειτα, η μυστικότητα της φωτογράφησης δεν συνάδει με την επιλογή της Συναγωγής ως τόπο εκτέλεσής της. Επομένως, σύμφωνα με την εκδοχή αυτή, ο Γεράσιμος Δαφνόπουλος με τη μηχανή στον ώμο πρέπει να πέρασε από το σπίτι του Σάπκα και μαζί κατευθύνθηκαν στην οδό Σκουφά, στο σπίτι του Λούφα, όπου διέμενε και ο Παύλος Μελάς. Εκεί ο τελευταίος φόρεσε τον μακεδονικό ντουλαμά και τα υπόλοιπα εξαρτήματα της στολής, στήριξε το αριστερό του χέρι στο όπλο και με ελαφρώς ανεβασμένο σε κάποιο ύψωμα της αυλής το αριστερό πόδι, στάθηκε για να αποτυπωθεί για μία και μοναδική φορά σε φιλμ, ο ήρωας του Μακεδονικού Αγώνα με τη στολή του μακεδονομάχου.
Μετά τη φωτογράφηση ο Δαφνόπουλος πήρε εντολή από τον Σάπκα να εκτυπώσει ένα αντίτυπο για να αποσταλεί στην οικογένεια του Παύλου Μελά στην Αθήνα, τις δε γυάλινες πλάκες να τις κρύψει για να χρησιμοποιηθούν αργότερα, ανάλογα με τις εξελίξεις. Γράφει ο Παύλος Μελάς στη γυναίκα του για το περιστατικό αυτό: «Σου στέλλω σήμερον το πρώτον αντίτυπον [της φωτογραφίας], αλλ’ υπό τον όρον να μην ιδή το φως της ημέρας. Αν πέσω εκεί, ας είναι μια ανάμνησις εις σε και τα παιδάκια μου. Αλλά φαντάσου τι κωμικόν θα ήτο και τι μαρτύριον δι’ εμέ, αν επέστρεφα άπρακτος, να βλέπω τη φάτσα μου έτσι μασκαρεμένην»(4).
Έπειτα από δύο περίπου μήνες, 13 Οκτωβρίου 1904, ο Παύλος Μελάς σκοτώθηκε στη Στατίτσα από τουρκικά αποσπάσματα. Μόλις η είδηση του θανάτου έγινε γνωστή στη Λάρισα, ο Σάπκας ειδοποίησε τον Γεράσιμο Δαφνόπουλο να εμφανίσει τις αρνητικές πλάκες και να τις διαθέσει στο κοινό σε ανάμνηση του ήρωα. Επειδή όμως έγινε μεγάλη κατάχρηση της φωτογραφίας αυτής από διάφορα φωτογραφικά εργαστήρια των Αθηνών, αναγκάσθηκε με τη συμβολή του δικηγόρου της Λάρισας Γεωργίου Βλάχου, να κατοχυρώσει νομικά την αποκλειστικότητά της.
Έτσι με τη φωτογραφία αυτή πέρασε στην ιστορία ο καλλιτέχνης φωτογράφος της Λάρισας Γεράσιμος Δαφνόπουλος και μαζί του η πόλη και ο πρόεδρος του Μακεδονικού Συλλόγου Μιχαήλ Σάπκας.
Σημειώσεις
(1) Λούφας Χαράλαμπος. Ανθυπολοχαγός που υπηρετούσε το 1904 στη Λάρισα και ήταν γνώστης των προετοιμασιών του σώματος που θα συνόδευε τον Παύλο Μελά στη Μακεδονία. Μαζί με τον Μιχαήλ Σάπκα τον συντρόφευσαν όλες τις ημέρες της παρουσίας του στη Λάρισα, πριν από την αναχώρηση για την τρίτη και μοιραία περιοδεία του στη Μακεδονία. Αργότερα έφθασε και μέχρι τον βαθμό του στρατηγού.
(2) Επέλεξε το σπίτι του ανθυπολοχαγού Λούφα γιατί βρισκόταν στις δυτικές παρυφές της Λάρισας, στην οδό Σκουφά, στη συνοικία Αρναούτ (του Αγίου Αθανασίου). Έτσι η αναχώρησή τους προς Ζάρκο θα ήταν ευχερέστερη και επί πλέον περνούσε απαρατήρητη.
(3) Καλογιάννης Βάσος, Π. Μελάς. Μια φωτογραφία για την ιστορία, περ. Μακεδονική Ζωή, τ. 310 (Μάρτιος 1992), σ. 35.
(4) Μελά Ναταλία, Παύλος Μελάς, Αθήνα-Γιάννινα, (1992), σ. 319.
nikapap@hotmail.com
