Του Στέφανου Π. Δαλαμπύρα, συν/χου εκπαιδευτικού
Η παράσταση της Βαπτίσεως του Χριστού απεικονιζόταν από τους πρώτους χριστιανικούς χρόνους, όπως παρατηρούμε στις κατακόμβες της Ρώμης και σε διάφορα άλλα μέρη.
Οι χριστιανοί, λόγω των διωγμών, τελούσαν τη λατρεία των στις κατακόμβες. Οι κατακόμβες δεν ήταν μόνο τόποι ταφής των νεκρών, αλλά ήταν και τόποι λατρείας. Μέσα στο χώρο των κατακομβών υπήρχαν και ειδικά διαμερίσματα λατρείας (cubicula). Γενικά, στα υπόγεια νεκροταφεία διαμορφώθηκαν και ειδικοί χώροι, όπου συγκεντρώνονταν και τελούσαν οι χριστιανοί τη λατρεία των.
Η Βάπτιση του Χριστού ήταν ένα από τα πρώτα προσφιλή θέματα της χριστιανικής ζωγραφικής των κατακομβών. Η πολύ ενωρίς απεικόνιση και προβολή της παράστασης του βαπτίσματος του Χριστού από τη χριστιανική τέχνη μαρτυρεί τη μεγάλη σημασία του Μυστηρίου του Βαπτίσματος για το χριστιανισμό και ιδιαίτερα της πίστης. Αποτελεί την πύλη, την είσοδο για να γίνει κανείς χριστιανός. Η Εκκλησία πανηγυρίζει τη Βάπτιση του Χριστού, δι’ αυτής έγινε η αποκάλυψη ή η φανέρωση της Αγίας Τριάδος, όπως αναφέρει το απολυτίκιο της εορτής των Θεοφανίων και επιπλέον ο Χριστός βαπτισθείς ηγίασε το νερό και το έκανε νερό καθαρμού και συμφιλίωσης με τον Θεόν.
Βασικά και καθαριστικά το βάπτισμα απαλλάσσει τον άνθρωπο από το προπατορικό αμάρτημα και τις αμαρτίες τις οποίες έχει διαπράξει μέχρι της στιγμής της βαπτίσεως.
Η Βάπτιση του Χριστού απεικονίζεται στις κατακόμβες τέσσερις φορές, επίσης παρατηρούμε στις κατακόμβες και βάπτισμα κατηχουμένων. Ο αριθμός δεν είναι τόσο περιορισμένος. Η διαφορά μεταξύ του Βαπτίσματος του Χριστού και των κατηχουμένων είναι η έλλειψη της απεικονιζόμενης περιστεράς, την οποία παρατηρούμε στη Βάπτιση του Χριστού.
Στο βάπτισμα των κατηχουμένων, ο βαπτιζόμενος εμφανίζεται με τη μορφή παιδιού, ένδειξη που μαρτυρεί ότι ο βαπτιζόμενος αναγεννάται, αυτό επιβεβαιώνεται και από τις διασωθείσες επιγραφές, όπου οι βαπτιζόμενοι ονομάζονται αναγεννημένοι νεοφώτιστοι (pueri-παίδες). Η παράσταση του βαπτιζομένου ως παιδίον είχε ως συνέπεια και ο Χριστός να παρίσταται ως παιδίον.
Η μορφή του βαπτιζομένου ως παιδίον συμβολίζει την αγνότητα, την αθωότητα και του άκακου ανθρώπου. Στα παρεκκλήσια της κατακόμβης του Αγίου Καλλίστου ανευρίσκομε την παράσταση της Βαπτίσεως του Χριστού ως παιδίον. Μεταξύ των άλλων συμβολικών σκηνών, απαντά η σκηνή της Βαπτίσεως του Χριστού και στις σαρκοφάγους. Αυτό σημαίνει ότι λίαν νωρίς η παράσταση της Βαπτίσεως του Χριστού αναπτύχθηκε και επεξετάθη και στην αναγλυφική τέχνη και μορφή.
Η μεγάλη προσέλευση πιστών στο χριστιανισμό ανάγκασε την Εκκλησία να κατασκευάσει ειδικά κτίσματα για τη βάπτιση αυτών, τα λεγόμενα βαπτιστήρια, τα οποία διασώζονται μέχρι σήμερα (της Εκατονταπυλιανής της Πάρου κ.ά.). Τα βαπτιστήρια ήταν προσαρτημένα στους νάρθηκες και στα αίθρια των βασιλικών ναών ως ιδιαίτερα διαμερίσματα ή ως αυτοτελή κτίσματα και συγκοινωνούσαν διά θυρών μετά των μερών αυτών του ναού.
Για τα βαπτιστήρια αναπτύχθηκε μια ιδιαίτερη αρχιτεκτονική, που εξυπηρετούσε τις ανάγκες του Μυστηρίου του Βαπτίσματος και των κατηχουμένων. Θα αναφερθώ στο βαπτιστήριο της Ραβέννας, το οποίο ονομάζεται Βαπτιστήριο των Ορθοδόξων ή του Αγίου Ιωάννου του Βαπτιστού (Giovanni in Fonte), το οποίο λέγεται ότι διεκοσμήθη επί της αρχιερατείας (450 - 460) του επισκόπου Νέωνος, γι’ αυτό και φέρει και το όνομά του.
Στο κέντρο του τρούλου, εντός ψηφιδωτού δίσκου, απεικονίζεται η Βάπτιση του Χριστού. Αναφέρω τη βάπτιση αυτή, γιατί έχει μια ιδιαίτερη σημασία ως προς τη διάταξη των προσώπων. Ο Ιωάννης ο Πρόδρομος παρίσταται όχι στην αριστερή όχθη του ποταμού Ιορδάνη, αλλά στη δεξιά όχθη, όπως συνηθίζετο στην Ανατολή και στα μνημεία της Δύσεως, τα οποία ακολουθούν την παράδοσή της και ο Ιορδάνης ο βαπτιστής αναδύεται μέχρι της οσφύος, ενώ στο Βαπτιστήριο των Αρειανών αναδύεται ολόκληρος από τον ποταμόν, του οποίου αποτελεί προσωποποίηση. Το έδαφος της συνθέσεως, όπου εικονίζεται η Βάπτιση, είναι χρώματος χρυσού (χρυσαφί), το οποίο έχει σχεδόν επικρατήσει στη χριστιανοβυζαντινή ζωγραφική. Το χρυσαφί χρώμα προσδίδει στην παράσταση μεγαλύτερη έκφραση, καθαρότητα, λάμψη και προβολή.
Κοιτάζοντας αριστερά, παρατηρούμε να απεικονίζεται μια βραχώδης όχθη του Ιορδάνου ποταμού, η οποία φέρει εγκατασπαρμένα μεταξύ των βράχων μερικά ανθισμένα φυτά. Στο άκρο της βραχώδους όχθης παρίσταται ο Ιωάννης ο Πρόδρομος, ο οποίος στηρίζει το αριστερό πόδι του λίγο πιο πάνω από το δεξιό, περιβάλλεται μόνο από το ιμάτιο, το οποίο από τον αριστερό ώμο πίπτει προς τα κάτω και καλύπτει μόνο μέρος του στήθους και της μέσης, ο εκτεινόμενος δεξιός βραχίονας με την ωμοπλάτη και οι κνήμες μέχρι των μηρών να μένουν γυμνές. Ο Πρόδρομος φέρει στην κεφαλή του στέφανον δόξης, έχει μακράν κόμην, η οποία φθάνει μέχρι τον αυχένα και βραχύ σφηνοειδή γένειον. Περιχέει με ένα όστρακο τον Χριστό, το οποίο σηκώνει με το δεξί χέρι, ενώ με το αριστερό χέρι κρατεί μεγάλο κατάκοσμον σταυρόν.
Αλλά εκείνο το οποίο προσδίδει ιδιαίτερη σημασία εις τη σύνθεση αυτή είναι η δεξιά του Χριστού εκ του ύδατος αναδυομένη η προκύπτουσα εν προτομή μορφή, η οποία είναι η προσωποποίηση του Ιορδάνου ποταμού κατά το σύστημα της αρχαίας τέχνης ως ποτάμι οι θεοί της κατά της οποίας οι αναμνήσεις διετηρούντο ακόμη ζωηρές κατά τους χρόνους που διεκοσμείτο το Βαπτιστήριον.
Ο Ιορδάνης απεικονίζεται γέρων βαθυπώγων, φέρων στην κεφαλήν στέφανον, απλώνει μια οθόνη με τα δύο χέρια προς τον Χριστόν και φέρει κάλαμον μετά θυσάνου και φύλλων, το οποίο φυτρώνει ή ευδοκιμεί στα έλη (τόπος όπου λιμνάζουν μόνιμα ύδατα, κοινώς βάλτος, ο οποίος καλύπτεται από καλάμια) και με αγγείο ανεστραμμένου κοντά στην οθόνη από το οποίο ρέει ύδωρ, συμβολίζεται η ιδιότητα της εικονιζόμενης μορφής ή προτομής. Άνωθεν αυτής και εντός της παράστασης υπήρχε ημιεξίτηλος η επιγραφή IORD-ANUS. Υπεράνω της κεφαλής του Χριστού απεικονίζεται το χαρακτηρίζον της σκηνής αυτής, το Άγιο Πνεύμα εν είδει περιστεράς να κατέρχεται κατακόρυφα με ανοιγμένες τις πτέρυγες επί της κεφαλής του Χριστού. Ο δίσκος, όπου απεικονίζεται η Βάπτιση του Χριστού, περιβάλλεται από μια πλατιά ταινία ψηφιδωτή κυανού χρώματος, στην οποία απεικονίζονται οι Δώδεκα (12) Απόστολοι ιστάμενοι ο ένας ενώπιον του άλλου, η κατανομή με επικεφαλής τον Πέτρο και τον Παύλο. Οι Απόστολοι χωρίζονται μεταξύ των με ραδινά άνθινα κηροπήγια κρατούν στα καλυμμένα από τα ιμάτια χέρια τους στεφάνια και προχωρούν βραδέως επί πράσινου εδάφους με ομοιομορφία, χειρονομίες, κινήσεις, πράγμα που δείχνει μια επισημότητα, αποτελούσαν μια τιμητική συνοδεία του Βαπτιζομένου. Οι Απόστολοι είναι ενδεδυμένοι με χιτώνα και ιμάτιο, άλλοτε χρυσά και άλλοτε αργυρά, πάνω από τα κεφάλια τους πίπτουν υφάσματα κυανού χρώματος.
Καίτοι ο ζωγράφος απεικονίζει τους Αποστόλους ομοιόμορφα ενδεδυμένους, όμως διά της ποικιλίας της στάσεως και της διαφοράς της φυσιογνωμίας κατόρθωσε να αποφύγει τη μονοτονία, η οποία προκύπτει από την ομοιότητα της περιβολής. Εις τα διαστήματα των ποδιών των Αποστόλων ο ζωγράφος παρενέβαλε ένα κόσμημα φυτών με μεγάλα φύλλα. Γενικά οι μορφές των Αποστόλων παρουσιάζουν ένα έντονο χαρακτηριστικό εκφράσεως της προσωπογραφίας των.
Στο βαπτιστήριο των Αρειανών, το οποίον ιδρύθη επί βασιλέως Θεοδωρίχου τον 5ο αιώνα, οι Απόστολοι με απαστράπτουσα λευκή ενδυμασία χωρίζονται μεταξύ των από λεπτούς φοίνικες, προχωρούν σε δύο ομίλους με διαλίθους στεφάνους, έχοντας καλυμμένας τας χείρας των από τα ιμάτιά τους. Ακολουθούν τους αρχηγούς των, τον Πέτρο και τον Παύλο, οι οποίοι αντί στεφάνου κρατούν ο ένας κλειδιά και ο άλλος κύλινδρον και πλαισιώνουν ένα μεγάλο θρόνο, επί του οποίου είναι τοποθετημένα ερυθρό προσκέφαλο και σταυρός.
