Από τον Κων/νο Οικονόμου
Οι Θεσσαλοί, μετά την κάθοδό τους στη Θεσσαλία (10ος π.Χ. αι.), οργανώθηκαν πολιτικά με τη μορφή του «φυλετικού κράτους», δίνοντας προνόμια μόνο σ’ αυτούς που είχαν την ίδια κοινή καταγωγή. Οι κατακτητές χώρισαν τις γαίες σε κλήρους, στους οποίους εργάζονταν ως δουλοπάροικοι (Πενέστες), όσοι από τους προηγούμενους κατοίκους δεν είχαν διαφύγει (Βοιωτοί, Αχαιοί και αργότερα Περραιβοί, Αινιάνες, Λαπίθες, Μινύες). Σύμφωνα με πηγές της εποχής, οι Βοιωτοί της Άρνης (περιοχή Σοφάδων) έκαναν συμφωνία με τους εισβολείς: οι Θεσσαλοί υπόσχονταν να μην τους φονεύσουν, ούτε να τους πουλήσουν ως δούλους και οι κατακτημένοι για αντάλλαγμα θα καλλιεργούσαν τη γη αποδίδοντας μεγάλο μέρος των εσόδων τους στους κατακτητές. Έτσι οι υπόδουλοι απετέλεσαν μία τάξη, ανάλογη των Ειλώτων της Σπάρτης, που ονομάζονταν «Πενέσται». Μετά την οριστική επικράτηση, οι Θεσσαλοί χώρισαν τις πεδινές περιοχές σε τέσσερα τμήματα βοηθούμενοι από τα χαρακτηριστικά του θεσσαλικού εδάφους. Τα φυσικά σύνορα αυτών των πεδιάδων ήταν ο Πηνειός και η σειρά χαμηλών βουνών που τέμνουν την πεδινή έκταση της Θεσσαλίας (Χαλκωδόνιον, Φυλλήιο, Τίτανος). Αυτές οι περιοχές ονομάστηκαν Τετράδες. Η ύπαρξη των Τετράδων ανάγεται πριν τον 6ο αι. π.Χ. και τις επιβεβαιώνουν ο Ευριπίδης: («Άλκηστις» 1154-5), ο Αριστοτέλης (Θετταλών Πολιτεία) και ο Ελλάνικος (Θεσσαλικά). Η Τετραρχία έπαψε να παίζει κάποιο ρόλο, μετά το 196 π.Χ., γιατί, κατά τη Ρωμαιοκρατία, Θεσσαλία σήμαινε πλέον η περιοχή από τις Θερμοπύλες ως την Περραιβία και από την Πίνδο μέχρι το Αιγαίο. Σε περίπτωση πολέμου κάθε κλήρος, δηλαδή κάθε Θεσσαλός πολίτης, έπρεπε να οργανώσει, από τους Πενέστες, αλλά και από περίοικους λαούς, μια μικρή στρατιωτική μονάδα, (80 πεζοί, 40 ιππείς). Νότια των θεσσαλικών πεδιάδων ζούσαν Αχαιοί, Δόλοπες και δυτικότερα Αιτωλοί. Στην Αχαΐα Φθιώτιδα, μάλιστα, νοτίως της Φαρσάλου, η εθνική συνέχεια διαπιστώνεται, εκτός από την ονομασία της χώρας και του λαού, από τη συντήρηση των πανάρχαιων μύθων των Αθαμαντίδων, του Φρίξου και την εξακολούθηση λατρευτικών συνηθειών προς τιμήν του Λαφυστίου Διός και της Ιτωνίας Αθηνάς,της οποίας τη λατρεία εισήγαγαν και οι Θεσσαλοί στο δικό τους πάνθεο. Τμήμα της Αχαΐας Φθιώτιδας, η Τετράς Φθιώτις, από τις αρχές του 5ου αι. π.Χ. ενσωματώθηκε πλήρως στη Θεσσαλία, ενώ τα νότια ορεινά της, η κυρίως Αχαΐα Φθιώτις θεωρούνταν υποταγμένη εξωθεσσαλική περιοχή.
ΠΕΛΑΣΓΙΩΤΙΔΑ: Η Πελασγιώτιδα περικλειόταν βόρεια από την Περραιβία και τη δεξιά όχθη του Πηνειού μέχρι τις υπώρειες της Όσσας, έφτανε ανατολικά στους πρόποδες του Μαυροβουνίου και τις όχθες των λιμνών Νεσσωνίτιδας και Βοιβηίδας. Νότια εκτεινόταν μέχρι το Χαλκωδόνιον όρος (Μαυροβούνι ή Καραντάου) και την περιοχή νοτίως των Φερών, έχοντας μικρή παράλια λωρίδα εκμετάλλευσης στον Παγασητικό (5-6 χλμ. νότια του Βόλου). Τέλος, δυτικά φυσικά όρια της Πελασγιώτιδας αποτελούσαν τα όρη Τίτανος (ή Δοβρούτσι) και Φυλλήιο1. Έδρα των ηγετών της Πελασγιώτιδας, και ολόκληρης της Θεσσαλίας, ήταν η Λάρισσα (για μικρό χρονικό διάστημα πήρε τη θέση της η Κραννών), ενώ μετά τον Πελοποννησιακό πόλεμο ανέτειλε το άστρο των Φερών, υπό την ηγεσία των τυράννων Ιάσονα και Αλεξάνδρου. Η βορειότερη πόλη της Πελασγιώτιδας ήταν το Μόψιο κοντά στα ερείπια του Ραχμανίου (Μακρυχώρι). Από το Μόψιο καταγόταν ο Μόψος2, μάντης των Ελλήνων, ο οποίος μετά τον Τρωικό πόλεμο έμεινε στην Μ. Ασία και ίδρυσε αποικίες (Μοψουεστία). Ανατολικότερα του Μοψίου βρισκόταν η Ελάτεια, κτισμένη στις βόρειες πλαγιές του Δωτίου πεδίου (Μουρλάρ), 200 μέτρα πάνω από τον Ευαγγελισμό, βιγλάτορας των Τεμπών. Οικιστής της θεωρούνταν ο Λαπίθης Έλατος. Σημαντική πόλη ήταν το Συκύριον. Η θέση του πιθανολογείται σε μια ακτίνα από τη Μαρμαρίνη μέχρι τη θέση του σημερινού Συκουρίου. Αυτή την πόλη τη χρησιμοποίησε ο Περσέας, τελευταίος Μακεδών βασιλιάς, στις μάχες του εναντίον των Ρωμαίων. Ανάμεσα στο Συκούριο και τη Λάρισα ήταν η μικρή πόλη Τρίπολη Σκαιά3. Άλλη πόλη της περιοχής ήταν η Λάρισσα της Όσσας4. Ο αρχαιολόγος Αρβανιτόπουλος πιθανολόγησε τη θέση της, ΝΔ της Ελάτειας προς το Πουρνάρι, στη θέση Παλιόκαστρο. Εκεί κοντά βρισκόταν και ιερό των Νυμφών. Σύμφωνα με τον Fr. Stählin, η Λάρισσα της Όσσας ταυτίζεται με περιοχή του χωριού Μαρμαρίνη (Αμυρικόν Πεδίον). Γνωστή από την Ιλιάδα είναι και η Γυρτών, κατ’ άλλους Περραιβική πόλη (λεξ. Σουίδα), που θεωρείται προθεσσαλική. Ήταν πατρίδα του βασιλιά Φλεγύα5 και του λαού των Φλεγύων. Πάντως στα νομίσματα της πόλης εικονίζεται ο μυθικός βασιλιάς Καινέας. Βρισκόταν στη δεξιά όχθη του Πηνειού και δε μεσολαβούσε άλλη πόλη μέχρι τη Λάρισα. Μικρότερη πόλη ήταν η Κονδαία, κοντά στο Μαυρόλιθο (ΧΥΤΑ). Η Κονδαία, η Γυρτώνη και το Μόψιο προστατεύονταν από τον ορεινό όγκο του Έρημου όρους. Ο Στέλιν πίστευε ότι κοντά βρισκόταν και η πόλη Μινύα, ίσως στο ύψος του χωριού Παραπόταμος. Νότια της Γυρτώνης άρχιζε η λίμνη Νεσσωνίς, που σχηματιζόταν από νερά της Όσσας και άλλων χαμηλότερων βουνών. Κατά την Αρχαιότητα αυτή ήταν ίσως μεγαλύτερη σε έκταση, από τη Βοιβηίδα, αλλά ήταν πολύ ρηχή. Πλημμύριζε συχνά και, κατά τον Στράβωνα, αυτή ήταν και η αιτία που της έδωσαν το όνομα του κακόφημου Κενταύρου, Νέσσου. Στην περίοδο των πλημμυρών διπλασίαζε την έκτασή της και ενωνόταν με τη Βοιβηίδα. Στη νότια όχθη του Πηνειού και στην καρδιά της ανατολικής θεσσαλικής πεδιάδας βρισκόταν η πρωτεύουσα της Πελασγιώτιδας και ολόκληρης της Θεσσαλίας, η Λάρισα, ενώ κοντά της, λίγα χιλιόμετρα δυτικότερα ήταν κτισμένη η προθεσσαλική Άργισσα, γνωστή και ως Άργουρα. Σπουδαία πόλη της Πελασγιώτιδας υπήρξε η Κραννών, κοντά στο ομώνυμο σημερινό χωριό. Ονομάστηκε έτσι από μια πηγή (κράννα= πηγή, στην αιολική διάλεκτο), το νερό της οποίας ήταν θερμό και ιαματικό. Ο Στράβων πίστευε ότι πριν τη θεσσαλική κάθοδο, η πόλη ονομαζόταν Εφύρα. Από την Κραννώνα κατάγονταν οι Σκοπάδες, ένας θεσσαλικός οίκος ταγών. Εκεί εικάζεται ότι υπήρχε ναός του Ασκληπιού. Στις πλαγιές του λόφου Κάστρο της περιοχής, σώζονται λείψανα τείχους. Επίσης, εκεί βρέθηκαν πολλοί συνεχόμενοι τύμβοι (3-4 μ.) από την περιοχή του κάστρου μέχρι τα όρια του Δοξαρά. Οι τύμβοι σκέπαζαν δεκάδες τάφους, κιβωτιόσχημους ή θολωτούς, από τη Μυκηναϊκή Εποχή (πελασγική Κραννών). Η πόλη, στην ακμή της, έφτασε να αμφισβητεί την πρωτοκαθεδρία της Λάρισας.
Νοτιoανατολικότερα βρισκόταν η Σκοτούσσα, που ήκμασε τον 4ο αιώνα π.Χ. και είχε δικό της νομισματοκοπείο. Το ιππικό της θεωρούνταν το καλύτερο της περιοχής. Το 368 την κατέλαβε ο Αλέξανδρος των Φερών και αργότερα ο Φίλιππος ο Β΄. Από τον 2ο αιώνα π.Χ. η πόλη παρήκμασε. Σπουδαιότερη πόλη και κύρια αντίπαλος της Λάρισας ήταν οι Φερές (Βελεστίνο), που στη διάρκεια του 4ου αιώνα π.Χ. έφτασε στο απόγειο της ακμής της υπό την ηγεσία τυράννων, (Λυκόφρων, Ιάσων, Αλέξανδρος). Επίνειο των Φερών ήταν η πόλη Παγασαί, 5-6 χιλιόμετρα νοτιοδυτικά της Ιωλκού. Μικρότερες πόλεις της Πελασγιώτιδας ήταν το ομηρικό Αρμένιον ή Ορμένιον, το Φάκιο στα σύνορα με τη Θεσσαλιώτιδα και ο Άτραξ ανάμεσα στα χωριά Κάστρο και Πηνειάδα, που οφείλει το όνομά του στον Άτραγα, γιο του Πηνειού και της Βούρης.
Ο Κων. Α. Οικονομου είναι δάσκαλος στο 32ο Δ. Σχ. - συγγραφέας
kao@in.gr www.scribd.com/oikonomoukon
1. Στράβων Θ΄ 5-23.
2. Κων. Α. Οικονόμου, Η Λάρισα και η θεσσαλική Ιστορία, τόμος Α΄, Εκδ. Βιβλιοπωλείου “Γνώση”, Λάρισα 2007.
3. Livius 42, 54, 10
4. Στράβων θ΄ 440.
5. Κων. Α. Οικονόμου, , ό.π.
