Του Νικήτα Γκανά, οικονομολόγου, MSc Εφαρμοσμένη Οικονομική,
Άμεση δημοκρατία είναι η απευθείας συμμετοχή των πολιτών σε σημαντικές πολιτικές αποφάσεις αλλά και σε θέματα καθημερινότητας. Η άμεση δημοκρατία γεννήθηκε στην Αρχαία Αθήνα, το 592 π.Χ., κυρίως λόγω των αξιών που ανέπτυξαν οι πολίτες/οπλίτες στο πολεμικό πεδίο και ειδικότερα στη φάλαγγα και στις τριήρεις. Η συνεργασία, η πειθαρχία, η υπακοή, η ανεξαρτησία, η ισότητα, η δυνατότητα έκφρασης, οι κοινοί στόχοι που απαιτούνταν για να επιτευχθεί ο συντονισμός στα παραπάνω πολεμικά μέσα, μεταφέρθηκαν στο πολιτικό πεδίο όπου μετατράπηκαν σε ισονομία, ισότητα, ισηγορία (ελευθερία του λόγου) και ομόνοια. Αυτές οι αξίες θεμελίωσαν τη δημοκρατία. Αποφασιστική ήταν η συνεισφορά του Σόλωνα και του Κλεισθένη, όπου ο πρώτος χώρισε τους πολίτες σε τάξεις ανάλογα με το εισόδημα (592 π.Χ.) και ο δεύτερος (507 π.Χ.) προχώρησε περισσότερο διαμορφώνοντας τις τάξεις αυτές με βάση τη γεωγραφική καταγωγή και μόνο, καταργώντας τη διάκριση των πολιτών με βάση την αριστoκρατική καταγωγή.
Η οικονομική και πολιτιστική ανάπτυξη ήταν έντονη, ειδικά στην περίοδο που εκλέχτηκε ο Περικλής, έως το 323 π.Χ. όπου η υπέρμετρη κατάχρηση των δημοκρατικών διαδικασιών και η δημαγωγία των πολιτικών οδήγησαν στην πτώση της άμεσης δημοκρατίας.
Σήμερα παγκόσμιος ηγέτης στη χρήση θεσμών άμεσης δημοκρατίας, όπως είναι η λαϊκή νομοθετική πρωτοβουλία (η πρόταση θέσπισης νέων νόμων από τους πολίτες), το δημοψήφισμα (είτε προέρχεται από τους πολίτες - bottom up - ή προέρχεται από τους πολιτικούς αξιωματούχους - top down - ) και η ανάκληση αξιωματούχων, είναι η Ελβετία. Με 100.000 υπογραφές οι πολίτες μπορούν να προκαλέσουν συνταγματική αναθεώρηση, ενώ με 50.000 υπογραφές θέτουν δημοψήφισμα. Η νομοθετική πρωτοβουλία προβλέπεται σε τοπικό επίπεδο και αφορά θέματα όπως η κοινωνική ευημερία, το περιβάλλον, η οικονομία, τα δημοσιονομικά, οι πολιτικές κοινωνικής ένταξης και η ειρήνη.
Ενδεικτικές αποφάσεις δημοψηφισμάτων και πρωτοβουλιών στην Ελβετία είναι η κατάργηση των ευνοϊκών φορολογικών ρυθμίσεων για τους ξένους εκατομμυριούχους (καντόνι Ζυρίχης -2009), η αύξηση της τιμής του ντίζελ κατά 13 σεντς ανά λίτρο για την ενίσχυση των δημόσιων εσόδων και η θέσπιση εθνικών ΦΠΑ για την αύξηση των συντάξεων γήρατος (1993).
Η επίδραση της άμεσης δημοκρατίας στην οικονομία της Ελβετίας είναι εντυπωσιακή: Σε καντόνια με ενισχυμένο δικαίωμα συμμετοχής για τα δημοσιονομικά θέματα, η οικονομική απόδοση είναι 15% υψηλότερη (σε όρους κατά κεφαλήν ΑΕΠ). Σε καντόνια όπου οι πολίτες μπορούν να ψηφίσουν για τον προϋπολογισμό, υπάρχει 30% λιγότερη φοροαποφυγή. Αυτό συμβαίνει διότι οι άνθρωποι είναι πιο έτοιμοι να στηρίξουν τις δημόσιες δαπάνες, όταν αυτoί εμπλέκονται στις αποφάσεις για το πώς δαπανώνται τα χρήματά τους. Σε δήμους όπου ο προϋπολογισμός πρέπει να εγκριθεί με δημοψήφισμα, οι δημόσιες δαπάνες είναι 10% χαμηλότερες κατά κεφαλήν. Δήμοι που χρησιμοποιούν δημοσιονομικό δημοψήφισμα έχουν 25% χαμηλότερο δημόσιο χρέος. Οι δημόσιες υπηρεσίες κοστίζουν λιγότερο σε πόλεις και κωμοπόλεις με την άμεση δημοκρατία: η διάθεση απορριμμάτων είναι περίπου 20% φθηνότερη.
Στις Ηνωμένες Πολιτείες της Αμερικής παρατηρείται αυξημένη παρουσία μέσων άμεσης δημοκρατίας σε πολιτειακό και τοπικό επίπεδο παρόλο που δεν προβλέπεται εθνικό δημοψήφισμα. Σχεδόν όλες οι πολιτείες (εκτός από το Delaware) προβλέπουν δημοψήφισμα για συνταγματικές τροποποιήσεις (από τα μέσα του 19ου αι.). Τα συνήθη θέματα των δημοψηφισμάτων και των πρωτοβουλιών είναι η μείωση των φόρων, η νομιμοποίηση του τζόγου, ο έλεγχος των πωλήσεων αλκοόλ, το κάπνισμα σε δημόσιους χώρους, το περιβάλλον, οι εργασιακές συνθήκες και η αποπυρηνικοποίηση. Οι οικονομικές επιπτώσεις της άμεσης δημοκρατίας στις ΗΠΑ είναι αξιοσημείωτες: σημειώνεται υψηλότερο κατά κεφαλήν ΑΕΠ σε πολιτείες με διαδικασίες πρωτοβουλίας, παρατηρείται μεγαλύτερη αποκέντρωση των δημόσιων εξόδων και στήριξη των εσόδων κυρίως από τέλη και όχι από φόρους και μειώνονται τα πολιτειακά έξοδα.
Ιδιαίτερη μνεία χρήζει η Πολιτεία της Καλιφόρνια, καθώς εφαρμόζει συχνά ψηφοφορίες για οικονομικά θέματα, είναι η πρώτη Πολιτεία των ΗΠΑ που εισήγαγε την ανάκληση (το 1903) και μία από τις δύο πολιτείες που έχει ανακαλέσει κυβερνήτη στην ιστορία (το 2003). Το 1978 ψηφίστηκε η Πρωτοβουλία 13 που αφορούσε σε δημοσιονομικό θέμα για πρώτη φορά στην ιστορία των ΗΠΑ: μείωση του φόρου ακινήτων με παράλληλη μείωση των δημόσιων παροχών. Έως το 2009 προτάθηκαν 329 πρωτοβουλίες, εκ των οποίων 34% εγκρίθηκαν και οι μισές από αυτές είχαν επιπτώσεις είτε στις κρατικές δαπάνες ή στους φόρους. Αναλυτές θεωρούν τις πρωτοβουλίες ως αιτία του δημοσιονομικού αδιεξόδου της πολιτείας, επιβαρύνοντας έως και 70% τον προϋπολογισμό. Στην πραγματικότητα το 33% του προϋπολογισμού προορίζεται για σκοπούς που έχουν αποφασιστεί από πρωτοβουλίες (32% από μία και μόνο πρωτοβουλία για την εκπαίδευση – Πρόταση 98).
