Από τον Θεόδωρο Α. Νημά
Μετά την αποφασιστική νίκη του στις μάχες του Κιλκίς και του Λαχανά (19-21 Ιουν. 1913) ο Ελληνικός Στρατός προέλασε στην Ανατολική Μακεδονία και εισήλθε στο έδαφος της παλιάς Βουλγαρίας. Με χρονολογική σειρά έδωσε τις εξής νικηφόρες μάχες: Δοϊράνης (23 Ιουν.), Σρώμνιτσας (26 Ιουν.), Στενών Κρέσνας (8-11 Ιουλ.), Σιμιτλί (12-13 Ιουλ.) και Άνω Τζουμαγιάς (17 Ιουλ.). Με σειρά απελευθέρωσε τις πόλεις της Αν. Μακεδονίας και της Δυτ. Θράκης: Κιλκίς (21 Ιουν. 1913), Καβάλα (26 Ιουν.), Σιδηρόκαστρο (28 Ιουν.), Σέρρες (28 Ιουν.), Δράμα (1 Ιουλ.), Αλεξανδρούπολη (12 Ιουλ.), Ξάνθη (12 Ιουλ.) και Κομοτηνή (14 Ιουλ.).
1) Η αναμονή και προετοιμασία
Στις 6 Απρ. 1913 η Ι Μεραρχία Θεσσαλίας αναχώρησε για το Τσάγεζι (σημ. Ηρακλείτσα) του Στρυμονικού κόλπου, όπου έφθασε στις 8 Απρ. προς υποστήριξη του Παγγαίου και της Νιγρίτας, περιοχές στις οποίες σκόπευαν να επιτεθούν οι Βούλγαροι. Ως την 1 Ιουν. 1913 η Ι Μεραρχία έλαβε θέσεις μεταξύ των λιμνών Λαγκαδά και Βόλβης. Στο διάστημα αυτό οι άνδρες της Μεραρχίας προέβησαν στην κατασκευή πολλών οχυρωματικών έργων. Ως τις 12 Ιουν. οι στρατιώτες είχαν σχεδόν τελειώσει την οργάνωση του τομέα τους (κατασκευή χαρακωμάτων, αποψίλωση του εδάφους, εκσκαφή ρυακιού που συνέδεε τις δύο λίμνες Λαγκαδά και Βόλβη, ώστε να γίνει πραγματικό ποτάμι), ενώ στο μεταξύ είχε ενσκήψει φοβερή επιδημία χολέρας. Στις θέσεις αυτές βρήκε την Ι Μεραρχία η κήρυξη του Β΄ Βαλκανικού Πολέμου στις 17 Ιουν. 1913. Ενδιαμέσως ένα ανεξάρτητο τάγμα της Μεραρχίας εστάλη στη Διοίκηση Φρουρίου Θεσ/νίκης. Στις 18 Ιουν. και αυτό έλαβε διαταγή να κινηθεί προς Λαχανά.
2) Η μάχη του Κιλκίς
Προ του Κιλκίς συνήφθησαν σφοδρές μάχες από τις 19 έως τις 21 Ιουνίου 1913. Το 23ο ΣΠ έλαβε μέρος στις μάχες του Καρά Μπουνάρ (19 Ιουν.), Σαρί Γκιολ (20-21 Ιουν.), στις οποίες είχε μεγάλες απώλειες.
3) Η μάχη του Λαχανά
Στις 16-17 Ιουν. 1913 οι προφυλακές του 4ου ΣΠ (Λαρίσης) στον Βερτίσκο δέχτηκαν αιφνιδιαστική επίθεση των Βουλγάρων. Το βράδυ της 17 Ιουν., το ΙΙ/5 Τάγμα (Τρικάλων) έλαβε θέσεις προφυλακών μάχης και οι στρατιώτες έμειναν άγρυπνοι όλη τη νύχτα, ενώ όλο το 5ο Σύνταγμα (Τρικάλων) ετάχθη ως εμπροσθοφυλακή στη σχεδιαζόμενη προέλαση. Την ημέρα αυτή το 5ο Σ.Π. διέθετε 78 αξιωματικούς και 3.706 οπλίτες. Η Ι Μεραρχία είχε διαταχθεί να επιτεθεί στην κατεύθυνση Βερτίσκος (Μπέροβα) - Λοφίσκος (Καρά Ομερλή). Έτσι στις 18 Ιουν. 1913, ώρα 5 π.μ., άρχισε η προέλαση του 5ου Συντάγματος χωρίς να συναντήσει τους Βουλγάρους την πρώτη ημέρα, διότι αυτοί παρέμειναν οχυρωμένοι στην Όσσα (Βυσώκα).
Στις 19 Ιουν. 1913 από Κλείσαλι (Προφήτης), όπου είχε διανυκτερεύσει, κινήθηκε προς Βυσώκα. Εμπροσθοφυλακή ήταν το 2ο ΣΠ (Λαμίας) με μία ορειβατική Πυροβολαρχία, ακολουθούσαν το 4ο ΣΠ, η Ι ΜΟΠ, το 5ο ΣΠ και οι υπόλοιποι σχηματισμοί της Μεραρχίας. Στις 3.45 μ.μ. δέχτηκε πυρά από το εχθρικό πυροβολικό, αλλά συνέχισε την προέλασή της και κατέλαβε τη Βυσώκα και τα υψώματα Μεγάλο Κουρί ή Πευκώνας (υψ. 763 μ.). Τα συντάγματα πρώτης γραμμής (2ο ανατολικά, 4ο δυτικά) στις 5 μ.μ. συνέχισαν την προέλασή τους υπό τα συνεχή δραστικά πυρά του εχθρικού πυροβολικού και στις 6 μ.μ. κατέλαβαν τις πρώτες εχθρικές θέσεις (υψώματα Τσαΐρι Καρσισί - Ντουσλούκι Λόφος) και ανάγκασαν τους Βουλγάρους να συμπτυχθούν υπό την υποστήριξη του πυροβολικού αλλά και του πεζικού τους που ήταν ταγμένα στους πίσω λόφους. Αργότερα κατέλαβαν διαδοχικά τα βορειότερα αντερείσματα Αμπάρ Τας, Μπουγιάνατο, καθώς και ύψ. 823. Κατέλαβαν επίσης 6 πυροβόλα με τα κλείστρα τους, 3 βλητοφόρα και άλλα υλικά. Τις πρωινές ώρες κατέλαβαν το χωριό Μπέροβα (Βερτίσκος) και ανέπαφο όλον τον καταυλισμό των Βουλγάρων (στημένες σκηνές και αντίσκηνα, λέβητες με το συσσίτιο, πυρομαχικά κ.ά.). Υποχωρώντας οι Βούλγαροι έκαψαν το χωριό, διότι ήταν αμιγώς ελληνικό. Οι απώλειες της Ι Μεραρχίας την ημέρα αυτή ήταν: 9 οπλίτες νεκροί και 79 τραυματίες.
Στις 20 Ιουν. 1913 η Ι Μεραρχία επιτέθηκε στην κατεύθυνση Όσσα - Ξυλόπολη - Λαχανάς με προπορευόμενα και πάλι το 2ο ΣΠ (δεξιά προς Λαχανά) και το 4ο ΣΠ (αριστερά προς Ξυλόπολη), ενώ το 5ο ΣΠ ακολουθούσε στη δεύτερη γραμμή. Στις 9 π.μ. το 4ο ΣΠ κατέλαβε τη Νικόπολη (Ζάροβα), ύστερα από μάχη με τους Βουλγάρους κατοίκους της, οι οποίοι εγκατέλειψαν το χωριό και 170 κιβώτια με φυσίγγια. Το μεσημέρι και τα τρία συντάγματα άρχισαν την επίθεσή τους στο καλά οχυρωμένο ύψωμα του Λαχανά. Η νύχτα τα βρήκε σε απόσταση 800-1000 μ. από τα βουλγαρικά χαρακώματα.
Στις 21 Ιουν. 1913 το 4ο και 5ο ΣΠ διέθεσαν από ένα τάγμα στην VI Μεραρχία, η οποία εκινείτο προς Κιλκίς για ενίσχυση των εκεί μαχομένων δυνάμεων. Η υπόλοιπη δύναμη της Ι Μεραρχίας έλαβε μέρος στη φονικότατη μάχη του Λαχανά. Το 5ο ΣΠ βαλλόταν καθ’ όλη τη νύχτα στο χωριό Κυδωνίαι (Αϊβαλίκ), όπου διανυκτέρευσε. Την ημέρα δέχτηκε σφοδρότατη βουλγαρική επίθεση και είχε μεγάλες απώλειες: φονεύθηκε ο διοικητής Ι/5 Τάγματος τ/χης Αναστ. Κατσιμήδης, άλλοι 4 αξιωματικοί και τραυματίστηκαν σχεδόν όλοι οι υπόλοιποι. Στις 2 μ.μ. αναχαιτίστηκε η προέλαση των Βουλγάρων κατόπιν επεμβάσεως δύο ταγμάτων του 2ου ΣΠ. Μετά την κατάληψη του Κιλκίς και την επιστροφή των αποσταλέντων εκεί τμημάτων της, στις 3 μ.μ. η Ι Μεραρχία, αλλά και τα εναπομείναντα τμήματα της VI Μεραρχίας, με την υποστήριξη του ελληνικού πυροβολικού, πραγματοποίησαν αποφασιστική επίθεση κατά των Βουλγάρων. Το 5ο ΣΠ επιτέθηκε κατά της Σαντούδας (Ουρουμλί) και των Κυδωνιών με κατεύθυνση προς Λαχανά. Το 2ο ΣΠ επιτέθηκε στα ανατολικά του υψώματος του Προφήτη Ηλία και το 4ο ΣΠ στα δυτικά του ίδιου υψώματος. Στις 3.45 μ.μ. κατελήφθη ο λόφος του Προφ. Ηλία από τμήματα του 4ου ΣΠ και του 17ου ΣΠ. Στις 4 μ.μ. κατελήφθησαν και οι υπόλοιπες βουλγαρικές θέσεις και οι Βούλγαροι ετράπησαν σε φυγή. Το απόρθητο ύψωμα του Λαχανά ουσιαστικά κατελήφθη από την Ι Μεραρχία στις 5 μ.μ. Κατά τον τριήμερο αυτόν αγώνα η Ι Μεραρχία είχε 1354 απώλειες, ενώ η VI 1.347. Οι Βούλγαροι είχαν επίσης μεγάλες απώλειες (εκτός των νεκρών, συνελήφθησαν 500 περίπου αιχμάλωτοι, κυριεύθηκαν 16 πυροβόλα και 1.300 όπλα πεζικού). Μεταξύ των νεκρών του 5ου ΣΠ, εκτός του διοικητή του Ι/5 Τάγματος τχη Αναστ. Κατσιμήδη, ήταν: οι υπλγοί Ευάγ. Παπαγιαννίδης και Ιω. Καρακώστας, καθώς και οι έφεδροι ανθλγοί Αριστείδης Αζάς και Αθ. Τσούβας. Το πρωί ήδη είχε πληγωθεί θανασίμως ο εκ Παλαμά υπ/λγός Γρηγ. Γουλιανός. Συνολικά ετέθησαν εκτός μάχης 500 περίπου αξιωματικοί και στρατιώτες του 5ου Συντάγματος. Το Γενικό Στρατηγείο διέταξε «όπως αφαιρεθώσι τα επί του πηλικίου διακριτικά του βαθμού των αξιωματικών, ίνα μη παρέχωσι καταφανή εις τον εχθρόν στόχον».
Στη Μάχη του Λαχανά σκοτώθηκαν ακόμα και αδέλφια και ξαδέλφια. Ήταν η φονικότερη μάχη των Βαλκανικών Πολέμων, αλλά και η κρισιμότερη. Η σημασία της είναι πολύ πιο μεγάλη από όλες τις άλλες μάχες. Μήτε αυτή του υψ. 731 μπορεί να συγκριθεί μαζί της. Η νίκη στο 731 έχει περισσότερο ηθική σημασία και είναι νίκη γοήτρου, ενώ η νίκη στον Λαχανά έφερε στην Ελλάδα την Ανατολική Μακεδονία (νομοί Κιλκίς, Σερρών, Δράμας και Καβάλας) και έδιωξε τους Βούλγαρους από το Αιγαίο. Αλλά σήμερα ο Ελληνισμός έχει άλλα προβλήματα και δεν ασχολείται με την ένδοξη ιστορία του για να διδαχθεί. Πριν από 100 χρόνια η Ελλάδα μεγαλουργούσε και διπλασίαζε την έκτασή της, σήμερα εκχωρεί την εθνική της κυριαρχία για να πληρώσει τα δάνεια που κατασπαταλήθηκαν από τους πολιτικούς.
Ο δρ. Θεόδωρος Α. Νημάς είναι φιλόλογος
