* Του Στέφανου Π. Δαλαμπύρα, συνταξιούχου εκπαιδευτικού
Το αξιόλογο και περισπούδαστο γεγονός της Μεταμορφώσεως του Σωτήρος Χριστού δεν ήταν δυνατόν να παραληφθεί από τη θεματολογία της χριστιανικής και βυζαντινής τέχνης. Η τέχνη και ιδιαίτερα η ζωγραφική ανέλαβε να το εκφράσει, να το αισθητοποιήσει, όσο είναι δυνατόν και τελικά να το παραστήσει εικονογραφικά.
Η ιστορία του γεγονότος και η πλούσια υμνολογία της εορτής, η οποία εκφράζει βαθυστόχαστα τον σκοπό και τη σημασία του θαύματος της Μεταμορφώσεως συνετέλεσε στην εικονογραφική σύνθεση και παράσταση της Μεταμορφώσεως. Η εικονογραφική παράσταση της Μεταμορφώσεως απαντά στα ψηφιδωτά, στην τοιχογραφία, στις φορητές εικόνες, στη μικροτεχνία, στα ιερά άμφια (ια’ αιών. αρχιερατικός σάκος). Η θέση εντός του ναού βρίσκεται στην κόγχη του Αγίου Βήματος (Μ. Σινά, Άγιοι Απόστολοι της Θεσσαλονίκης) στα ημιχώνια (Μ. Δαφνίου), στην εγκάρσια Καμάρα επί του τυμπάνου (Μ. Ρεκίτσας - Μοναστήρι Παπαφλέσσα) στο τέμπλον (Μ. Φανερωμένης), στις Καμάρες του Σταυρού, στους θόλους κ.α.
Η εικονογραφική παράσταση της Μεταμορφώσεως παρουσιάζει διάφορες μορφές ως προς τις λεπτομέρειες, βασικά όλες συμφωνούν ως προς τα κύρια στοιχεία ή χαρακτηριστικά, τα οποία συνθέτουν την εικονογραφική παράσταση. Οι σπουδαιότερες συνθέσεις και μορφές είναι οι εξής:
1) Απεικονίζεται το όρος Θαβώρ με τις τρεις κορυφές. Στη μεσαία, η οποία είναι και η ψηλότερη απεικονίζεται ο Χριστός όρθιος και κατά μέτωπο, μέσα σε φωτεινή ελλειπτική δόξα, η οποία ζωγραφίζεται με φωτοειδή κύκλο στο μέσο αυτής εγγράφεται τετράγωνο χρώματος ροδίνου. Τα ιμάτια του Χριστού είναι λευκά με ελαφρές αποχρώσεις. Με τη δεξιά χείρα ο Χριστός ευλογεί και με την αριστερά κρατεί ειλητάριο. Οι προφήτες εικονίζονταν εκτός της φωτεινής δόξης, ο Ηλίας από δεξιά και ο Μωυσής από αριστερά και αντίστροφα. Παρίστανται οι προφήτες πάνω στις δύο χαμηλότερες κορυφές με κάποια ελαφρά κλίση προς τον Χριστό εκφράζοντας τον σεβασμόν, ο μεν Ηλίας συνομιλεί με τον Χριστό, ο δε Μωυσής κρατεί τις πλάκες του Νόμου. Κάτωθεν αυτών και εντός Βράχων, απεικονίζονται στο έδαφος οι τρεις μαθητές, Πέτρος, Ιάκωβος και Ιωάννης με δραματικές και σφοδρές κινήσεις ή βίαιες στάσεις, όπως εμφανίζονταν ιδίως τον 15ο και 16ο αιώνα στην αγιογραφία. Ο Πέτρος απεικονίζεται να καλύπτει το πρόσωπο θαμπωθείς από την ακτινοβολία κράζων προς το Χριστό, ο Ιωάννης Πρήνης και ο Ιάκωβος στρέφει το πρόσωπο προς τον Χριστό και ορισμένες φορές παρίσταται εκσφενδονισθείς από υπερφυσική δύναμη.
Γενικά παρατηρούμε στα πρόσωπα των μαθητών να είναι ζωγραφισμένος ο φόβος και η δραματική έκσταση, όπως αναφέρει ο Ευαγγελιστής Ματθαίος (17,6) «και ακούσαντες οι μαθητές έπεσαν επί πρόσωπον αυτών και εφοβήθησαν σφόδρα». Επίσης και τα τροπάρια της εορτής της Μεταμορφώσεως αναφέρονται στο γεγονός αυτό.
«Οι μαθηταί σου, Λόγε, έρριψαν εαυτούς εν τω εδάφει της γης μη φέροντες οράν την αθέατον μορφήν «οίτινες την ακτίνα του προσώπου σου μη φέροντες και την λαμπρότητα των χιτώνων σου επί πρόσωπον εις γην κατεβαρύνοντο». Σε πολλές εικόνες της Μεταμορφώσεως αναφέρει ο λογοτέχνης και ζωγράφος Φ. Κόντογλου, όταν υπάρχει ελεύθερος χώρος στον τοίχο για να καλυφθεί από την τοιχογραφία το κενό απεικονίζονται πίσω από το όρος, από το ένα μέρος ο Χριστός, όπου ανέρχεται στο όρος μαζί με τους τρεις μαθητές Του και από το άλλο μέρος του Όρους απεικονίζονται οι ίδιοι οι οποίοι κατέρχονται και ο Χριστός να τους ευλογεί, λέγοντας στους μαθητές να μην αναφέρουν σε κανέναν αυτά τα οποία είδαν, όπως αναφέρεται στο Ευαγγέλιο (Ματθ. 17,1). Κατά την ανάβαση στο όρος αναφέρει: «Παραλαμβάνει ο Ιησούς τον Πέτρο και Ιάκωβο και Ιωάννη τον αδελφόν αυτού και αναβιβάζει αυτούς εις το όρος υψηλόν κατ’ ιδίαν και μετεμορφώθη έμπροσθεν αυτών», διά δε την κατάβασιν «και καταβαινόντων αυτών από του όρους ενετείλατο αυτοίς ο Ιησούς λέγων. Μηδενί είπητε το όραμα έως ου ο υιός του ανθρώπου εκ νεκρών αναστή».
Η εικονογραφική αυτή σύνθεση είναι επικρατέστερη.
2) Στο τεταρτοσφαίριο της αψίδος του ναού του Αγίου Απολλιναρίου IN CLASSE απεικονίζεται συμβολικά η παράσταση της Μεταμορφώσεως. Ψηλά στο βάθος ενός χρυσού ουρανού απεικονίζεται το χέρι του Θεού, το οποίο προβάλλει μέσα από μικρά ερυθρωπά σύννεφα. Μέσα από όμοια ερυθρωπά σύννεφα ξεπροβάλλουν τα πρόσωπα του Μωυσή και του Ηλία εκατέρωθεν μεγάλου δίσκου με διάλιθον πλαίσιο, το οποίο εμπεριέχει ένα μεγάλο πλήθος αστέρων και ένα μεγάλο λατινικό σταυρό.
Λίγο παρακάτω μέσα σε χλοάζοντα λειμώνα, ο οποίος απλώνεται στο κάτω ήμισυ της σύνθεσης εικονίζονται τρεις αμνοί, δύο δεξιά και ένας αριστερά με το κεφάλι ανυψωμένο προς το ουράνιο δίσκο. Είναι γεγονός αναμφισβήτητο ότι αυτή η εικονογραφική σύνθεση η παράσταση αναφέρεται στη Μεταμόρφωση του Σωτήρος στο Όρος Θαβώρ, όπως φανερώνει η παρουσία του Μωυσή, του Ηλία και των τριών αμνών που συμβολίζουν τους τρεις Αποστόλους Πέτρου, Ιακώβου και Ιωάννου, οι οποίοι ήσαν παρόντες στο συμβάν της Μεταμορφώσεως.
3) Σε άλλη περίπτωση ο Χριστός απεικονίζεται εντός ελλειπτικού φωτεινού βάθους (μαντόρλας ερυθράς σε τρεις αποχρώσεις), οι προφήτες Μωυσής και Ηλίας δηλώνοντας δι’ επιγραφών και παρίστανται εκτός της φωτεινής δόξης, όπως συνήθως παρατηρούμε αυτό κατά τον 11ο αιώνα. Επίσης οι μαθητές Πέτρος, Ιάκωβος και Ιωάννης υποδηλώνονται με τα αρχικά τους γράμματα, δεν παρουσιάζουν τις δραματικές και δυνατές ή σφοδρές εκείνες κινήσεις της εικονογραφίας του 13ου και 14ου αιώνα, οι οποίες γίνονταν ακόμη πιο ισχυρές ή υπερβολικές κατά τον 15ο ή 16ο αιώνα, αλλά εμφανίζονταν γαλήνιες και πιο ήρεμες οι στάσεις, όπως παρατηρούνταν στις τοιχογραφίες των αρχαίων Καππαδοκικών.
Και οι τρεις Απόστολοι απεικονίζονται γονυκλινείς, ο Ιωάννης αγένειος στο μέσον καλύπτων το πρόσωπο, οι δε άλλοι δύο σε συμμετρικές στάσεις ο Πέτρος αριστερά και ο Ιάκωβος δεξιά στρέφοντας τα πρόσωπά τους προς τον Χριστό. Με τις στάσεις αυτές συνδέονται περισσότερο με τους τόπους της ανατολικής εικονογραφίας παρά με της βυζαντινής, προσδίδει διαφορετικές κινήσεις σε έκαστο των μαθητών. Γενικά, η όλη σύνθεση, η μορφή των τριών λόφων, οι στάσεις των μαθητών εκτός του Πέτρου και την παράσταση του Ηλιού που φέρει μηλωτήν, όπως εμφανίζεται στο μωσαϊκό της PALATINA του 12ου αιώνα. Όλα αυτά εντάσσουν την εικονογραφίαν ή την εικονογραφική παράσταση στον ανατολικό τύπο του 11ου αιώνα και μοιάζει με την τοιχογραφία του Καρανλήκ - Κλισέ. Επίσης, ο Μωυσής εικονίζεται με ωραίο πολύπτυχο ένδυμα. Οι πτυχώσεις γενικά παρέχονται ή δημιουργούν την έννοια του βάθους, τα διάφορα επεισόδια της μιας εικονιζόμενης σκηνής χωρίζονται συνήθως με τις πτυχώσεις του εδάφους.
Οι Βυζαντινοί αγιογράφος δεν παρουσιάζουν σε καμία παράσταση νέφη, όπως φυσικά φαίνονται στον ουρανό, σπανίως στην παράστασιν της Κοιμήσεως της Θεοτόκου, απεικονίζονται οι Απόστολοι μέσα σε σύννεφα πλην και αυτά είναι ιστορημένα στο ίδιο πνεύμα με την λοιπήν εικόνα και όχι φυσικής. Εγνώριζε ότι και η φωτεινή νεφέλη, την αναφέρει το Ευαγγέλιο, δεν πρόκειται για σύννεφο με ατμόν, όπως τα συνηθισμένα νέφη, αλλά υπερφυσικό μετέωρο - τον 14ο αιώνα εμφανίζεται στο προσκήνιο ένας άλλος αξιόλογος τύπος, ο οποίος αναπτύχθηκε και κυριάρχησε την περίοδο αυτή. Απεικονίζεται ο Χριστός επί δύο επαλλήλων τετραγώνων - τα οποία περικλείονται εντός κυκλικής δόξης αυτού. Στο κέντρο της διασταυρωμένης τετραγώνης απεικονίζεται ο Χριστός. Δηλαδή στα δύο αυτά γεωμετρικά σχήματα στο κέντρο και πάνω σε αυτά απεικονίζεται ο Χριστός ως τρίτο στοιχείο.
