Το 1859 ο Ρώσος αρχιμανδρίτης Πορφύριος Ουσπένσκη περιηγήθηκε τα μοναστήρια της Όσσας, του Ολύμπου και των Μετεώρων. Στο οδοιπορικό του αυτό τον Απρίλιο του ίδιου έτους βρέθηκε στη Λάρισα. Λόγω της ιδιότητός του, ιερωμένος και μάλιστα ορθοδόξου δόγματος, είδε με ιδιαίτερη ματιά τα θρησκευτικά μνημεία της Λάρισας και είναι ο μοναδικός ο οποίος μας άφησε στο οδοιπορικό του αρκετές ενδιαφέρουσες πληροφορίες για την εκκλησία του Αγίου Αχιλλίου: «Το Επισκοπείο βρίσκεται σχεδόν πίσω από την πόλη, κοντά στον Πηνειό ποταμό... Απέναντί του βρίσκεται η Μητρόπολη, αφιερωμένη στη μνήμη του αγίου επισκόπου Αχιλλίου... Παρατήρησα αυτή τη φτωχική εκκλησία, κτισμένη με τη μορφή μακρόστενου σπιτιού και με στραβή οροφή(21). Σ’ αυτή δεν υπάρχει τίποτε το εξαιρετικό, εκτός από τις εικόνες του τέμπλου, οι οποίες αγιογραφήθηκαν στη Μόσχα(22), έπειτα από παραγγελία του μητροπολίτου Λαρίσης Διονυσίου, ο οποίος κατάγονταν από την ονομαστή οικογένεια των Καλλιαρχών της Κωνσταντινουπόλεως... Ήδη το 1830 ο μητροπολίτης Μελέτιος(23), άνδρας φιλομαθής, παρακάλεσε τους Τούρκους να καθαρίσουν τον μητροπολιτικό ναό και ο ίδιος τον αναστήλωσε... Πρόσφατα ο ναός μεγάλωσε με την προσθήκη του γυναικωνίτη... Όταν μπήκα στον ναό του Αγίου Αχιλλίου στάθηκα δίπλα στον αρχιερατικό θρόνο, στο συνηθισμένο ανατολικό στασίδι... Η συρροή των χριστιανών ήταν τόσο μεγάλη που ο ναός δεν χωρούσε όλους τους πιστούς(24). Πολλοί από αυτούς στέκονταν έξω στο παράθυρο. Οι γυναίκες προσεύχονταν στον γυναικωνίτη τους, ο οποίος στηρίζονταν επάνω στους κίονες του ναού και βρίσκονταν κρυμμένες από τα ανδρικά βλέμματα, πίσω από διαμπερή πυκνά ξύλινα κιγκλιδώματα»(25). Πληροφορούμαστε λοιπόν από τα γραπτά του Πορφυρίου Ουσπένσκη ότι το 1830 ο τότε μητροπολίτης Λαρίσης Μελέτιος Δ΄, ζήτησε από τους Τούρκους οι οποίοι είχαν χρησιμοποιήσει για αρκετά χρόνια τον μητροπολιτικό ναό σαν οπλοστάσιο, να τον αδειάσουν, ο ίδιος δε προχώρησε σε διάφορες ανακαινίσεις. Μάλιστα λίγο πριν από την επίσκεψη του Ρώσου αρχιμανδρίτου στη Λάρισα, μαθαίνουμε ότι ο ναός είχε μεγαλώσει με την προσθήκη γυναικωνίτη, τον οποίο περιέτρεχε σε ικανό ύψος πυκνό ξύλινο καφασωτό.
---Ο Κώδικας 15 του Μουσείου Μπενάκη, γνωστός και ως Κώδικας του ναού του Αγίου Αχιλλίου, μας προσφέρει αρκετά στοιχεία για την εν γένει δραστηριότητα του εκκλησιαστικού συμβουλίου του ναού στο διάστημα 1810-1881. Μέσα στις σελίδες του οι οποίες καλύπτουν χρονικό διάστημα εβδομήντα χρόνων, έχουν καταχωρηθεί δαπάνες για μικροεπισκευές του ναού τόσο εσωτερικά όσο και εξωτερικά και άλλες ενέργειες προς όφελος του ναού. Επίσης γίνεται κατανοητό ότι με τη σταδιακή φιλελευθεροποίηση των υπόδουλων λαών της οθωμανικής αυτοκρατορίας (Τανζιμάτ του 1839) που υποχρεώθηκε η Υψηλή Πύλη να εφαρμόσει έπειτα από απαίτηση των ευρωπαϊκών δυνάμεων, οι ανακαινιστικές επεμβάσεις στον ναό του Αγίου Αχιλλίου γίνονταν χωρίς χρονοβόρες διαδικασίες έγκρισης, επειδή ο κατακτητής τώρα ήταν πιο ανεκτικός όσον αφορά τις θρησκευτικές ελευθερίες. Αυτή τη χρονική στιγμή οι εξωραϊστικές επεμβάσεις κρίνονταν απαραίτητες για να μπορέσει να ανταποκριθεί στις απαιτήσεις ενός καθεδρικού ναού, τη στιγμή μάλιστα όπου νέοι ναοί είχαν ήδη ανεγερθεί στην πόλη, μεγαλύτεροι σε μέγεθος και ομορφότεροι αισθητικά, όπως ο Άγιος Νικόλαος (1857) στη συνοικία Παράσχου. Μέσα στο πλαίσιο αυτό τοποθετείται και μια σημαντική ανακαίνιση κατά το 1856, η οποία και καταγράφεται στον κώδικα. Ο Γεώργιος Γουργιώτης υποθέτει ότι τότε πρέπει να ανοίχθηκαν στον δυτικό και τον ανατολικό τοίχο κάτω από τα αετώματα, τρία παράθυρα σε κάθε πλευρά, για καλύτερο φωτισμό του γυναικωνίτη και του Ιερού Βήματος(26). Πρόκειται για το χαρακτηριστικό σύμπλεγμα με δύο φυλόσχημα παράθυρα εκατέρωθεν ενός ωοειδούς. Το σύμπλεγμα αυτό έφεραν και άλλοι ναοί της πόλεώς μας που είχαν κτισθεί στα μέσα του 19ου αιώνα, όπως ο Άγιος Νικόλαος (1857), οι Άγιοι Σαράντα Μάρτυρες (1865) και άλλοι. Επίσης την ίδια εποχή ανοίχθηκαν και τέσσερα μικρά παράθυρα σε κάθε επιμήκη πλευρά του μεσαίου και υπερυψωμένου κλίτους του ναού, για να φωτίζεται επαρκώς ο κυρίως ναός(27).
Πάνω από την κεντρική δυτική επίσημη θύρα εισόδου στον ναό υπήρχε ζωγραφισμένο επίγραμμα, το οποίο είχε συνθέσει ο ιερωμένος, λόγιος και γνωστός διδάσκαλος από τον Τύρναβο Ιωάννης Πέζαρος (1749-1806), το οποίο αναφερόταν στους κτήτορες του ναού και το οποίο μας διέσωσε ο Ιωάννης Οικονόμου-Λογιώτατος:
«Βουλή Θεού, ψήφω τε του βασιλέως / Συμψηφία τε των Λαρίσσης Κυρίων
Διονυσίου Αρχιθύτου φροντίσι, / Παντός τε λαού ευσεβεί προθυμία
Ο ναός ούτος ήρτο του Αχιλλείου / Οίς περ Γένοιτο άξι’ αμοιβής Γέρα»(28)
Ο Ιωάννης Οικονόμου-Λογιώτατος περιγράφει με λεπτομέρεια και άλλα επιγράμματα, τα οποία υπήρχαν διάσπαρτα σε διάφορα σημεία του ναού, επαινετικά των κτητόρων μητροπολιτών και των χριστιανών της πόλεως, τα οποία είχαν συντεθεί από τους λογίους επισκόπους Τρίκκης Αμβρόσιο (1764-1796) και Σταγών Παϊσιο (1784-1808).
Επίσης ο Πορφύριος Ουσπένσκη αναφέρει ότι είχε εντοπίσει δύο αρχαίες μαρμάρινες ελληνικές επιγραφές στην περιοχή του μητροπολιτικού ναού. Η πρώτη βρισκόταν στην εξωτερική πλευρά του ανατολικού τοίχου του ναού, στο ύψος του Ιερού Βήματος και είναι γνωστή, γιατί την είχαν περιγράψει πιο πριν και άλλοι περιηγητές, μεταξύ των οποίων ο W. M. Leake (1805)(29) και ο Leon Heuzey (1858). Η δεύτερη ήταν ενσωματωμένη στην εσωτερική πλευρά του προστατευτικού τοιχίου το οποίο περιέκλειε τον ναό. Και οι δύο επιγραφές ήταν απελευθερωτικές(30).
Όπως ήδη αναφέρθηκε ο ναός του 1794 είχε το ρυθμό τρίκλιτης βασιλικής. Τα κεντρικό κλίτος ήταν υπερυψωμένο, καλύπτονταν με ξύλινη δίρριχτη στέγη, ενώ τα πλάγια κλίτη είχαν επικλινείς μονόρριχτες στέγες. Στη βόρεια πλευρά του ναού και σε επαφή μαζί του, ήταν ενσωματωμένο το κτίριο του επισκοπείου, το οποίο χρησίμευε για μεγάλο χρονικό διάστημα και σαν κατοικία του εκάστοτε μητροπολίτου. Πολλοί ξένοι περιηγητές αναφέρουν ότι βρήκαν θερμή φιλοξενία και προστασία στους χώρους του. Η μορφή του διασώθηκε σε χαρακτικά και φωτογραφίες του τέλους του 19ου αιώνα. Ήταν ένα επίμηκες διώροφο κτίσμα, του οποίου η δυτική πλευρά βρισκόταν στην ίδια ευθεία και σε συνέχεια με την αντίστοιχη πλευρά του ναού, ενώ η νότια πλευρά του ακουμπούσε στο μεγαλύτερο μέρος του βόρειου τοίχου του ναού(31). Στον κάτω όροφο του επισκοπικού κτιρίου ανοίγονταν στη βόρεια όψη του επτά αψίδες, από τις οποίες, σε ημέρες με καθαρή ατμόσφαιρα, μπορούσε κανείς να έχει μια καταπληκτική θέα του μυθικού Ολύμπου και της εύφορης θεσσαλικής πεδιάδος μέχρι τον Τύρναβο.
Στη φωτογραφία που δημοσιεύεται (περίπου 1890) διακρίνεται χαρακτηριστικά μπροστά από το ναό του Αγίου Αχιλλίου το επισκοπικό μέγαρο.
(Συνεχίζεται)
(21). Εδώ ο αρχιμανδρίτης Πορφύριος, όντας ορθόδοξος ιερωμένος, φέρεται να αγνοεί τον αρχιτεκτονικό ρυθμό της τρίκλιτης βασιλικής που είχε ο ναός του Αγίου Αχιλλίου. Αν και στη ρωσική ορθόδοξη ναοδομία δεν φαίνεται να επικράτησε ο ρυθμός αυτός, όμως δεν μπορεί να εξηγηθεί εύκολα η σημασία αυτής της απλοϊκής περιγραφής που κάνει ο περιηγητής. Όσο για τη «στραβή οροφή», οι διασωθείσες φωτογραφίες και τα χαρακτικά αξιόλογων ζωγράφων της Ευρώπης δεν επιβεβαιώνουν την άποψη αυτή. Εξ’ άλλου πουθενά αλλού (περιηγητικά βιβλία, εφημερίδες της Λάρισας της εποχής, κ.ά.) δεν κάνουν καμιά τέτοια αναφορά.
(22). Για τις εικόνες αυτές έγινε εκτενής περιγραφή: Παπαθεοδώρου Νικόλαος, Οι παλιές ρωσικές εικόνες του ναού του Αγίου Αχιλλίου, στη σειρά «Ιχνηλατώντας την παλιά Λάρισα», εφ. «Ελευθερία», Λάρισα, φύλλο της 26ης Φεβρουαρίου 2014.
(23). Μελέτιος Δ΄ μητροπολίτης Λαρίσης στο χρονικό διάστημα 1822-1836. Μετά τη Λάρισα μετατέθηκε στη μητρόπολη Σόφιας.
(24). Η κοσμοσυρροή δικαιολογείται από το γεγονός ότι όλοι αυτοί παρακολουθούσαν τη Θεία Λειτουργία της Κυριακής των Βαΐων, που εκείνη τη χρονιά (1859) συνέπεσε να εορτάζεται στις 5 Απριλίου.
(25). Porf. Uspenskij, Περιήγηση στις Μονές των Μετεώρων, μετ. Ευαγγελία-Αντωνία Σαμαρά, σχόλια Κώστας Σπανός, Θεσσαλικό Ημερολόγιο, τόμ. 43 (2003) σ. 248-252.
(26). Γουργιώτης Γεώργιος, Σχεδίασμα Μεταβυζαντινής-Νεοελληνικής Ιστορίας του Ναού του Αγίου Αχιλλίου. Ιστορική Αναδρομή, Λάρισα (1986) σ. 11.
(27). Γουργιώτης Γεώργιος, όπ.π., σ. 6.
(28). Οικονόμου-Λογιώτατος Ιωάννης, Ιστορική Τοπογραφία της τωρινής Θεσσαλίας, εισαγωγή-σχόλια-επιμέλεια Κώστας Σπανός, Λάρισα (2005) σ. 83-85.
(29). W. M. Leake, Ταξίδι στη Θεσσαλία του 1805, μετ. Βασίλης Αργυρούλης, σχόλια Κώστας Σπανός, Θεσσαλικό Ημερολόγιο, τόμ. 40 (2001) σ. 32.
(30). Porf. Uspenskij, όπ. π., σ. 249-250. Οι απελευθερωτικές επιγραφές είναι αρχαία κείμενα σκαλισμένα σε μάρμαρο, τα οποία περιέχουν ονόματα ατόμων-σκλάβων τα οποία πλήρωσαν στην πόλη κάποιο ποσόν για την απελευθέρωσή τους.
(31). Henry Holland, Travels in the Ionian Isles, Albania, Thessaly, Macedonia, &c, during the years 1812, 1813, London (1815): «This edifice adjoins the house of the Archbishop, and is equally secluded by its situation from the public eye».
