Από τον Κων/νο Αθ. Οικονόμου
ΗΦΑΙΣΤΕΙΟΤΗΤΑ ΤΟΥ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΧΩΡΟΥ: Τα ενεργά ηφαίστεια της Ελλάδας είναι διατεταγμένα σε ένα τόξο που ονομάζεται Ελληνικό Ηφαιστειακό Τόξο, το οποίο περιλαμβάνει από Δυτικά προς Ανατολικά τα εξής ηφαίστεια: Μέθανα, Μήλος, Σαντορίνη, Γυαλί, Νίσυρος και Κως. Τα ηφαίστεια αυτά γεωλογικά είναι Τεταρτογενούς(1) ηλικίας. Λίγο παλαιότερη (Πλειόκαινο – Τεταρτογενές) και μάλιστα όχι πλέον ενεργή, είναι η ηφαιστειότητα στα εξής μέρη: Νησιά Λιχάδες- Γιάλτρα- Αιδηψός- Καμένα Βούρλα (Β. Ευβοϊκός), Μικροθήβες Αλμυρού, Βόρειες Σποράδες και Αλμωπία. Η ηφαιστειότητα της Μειοκαίνου γεωλογικής περιόδου παρατηρείται διάσπαρτη στο ανατολικό Αιγαίο (κυρίως στη Σάμο), αλλά και στο Βορειονατολικό Αιγαίο (Λήμνος, Λέσβος). Σ΄αυτές τις τελευταίες περιοχές η ηφαιστειακή δραστηριότητα του απώτατου παρελθόντος προκάλεσε την απόθεση πολλών σχηματισμών και τη δημιουργία των απολιθωμένων δασών στα νησιά αυτά. Αξίζει να αναφέρουμε ότι η ηφαιστειότητα του Ολιγόκαινου επηρέασε τη Β.Α. Ελλάδα στην περιοχή του Έβρου. Η τελευταία μεγάλη έκρηξη στη Θήρα (Σαντορίνη) συνέβη περίπου το 1630 π.Χ. και δημιούργησε τη μεγάλη καλδέρα στο κέντρο του νησιωτικού συγκροτήματος. Άλλες πιο πρόσφατες εκρήξεις μικρότερης, όμως, κλίμακας έγιναν το 197 π.Χ., και μ.Χ. τα έτη 46, 726, 1570-73, 1707-11, 1866-1870, το 1925-28, 1939-41 και το 1950. Σήμερα, πιο επικίνδυνο θεωρείται το υποθαλάσσιο ηφαίστειο «Κολούμπος» ανοικτά του ΒΑ άκρου της Σαντορίνης. Το ηφαίστειο της Νισύρου αποτελείται από μία μεγάλη καλδέρα μέσα στην οποία υπάρχουν 5 μικρότεροι κρατήρες. Η πιο πρόσφατη έκρηξη έγινε το 1888.
ΗΦΑΙΣΤΕΙΑΚΗ ΔΡΑΣΗ: Η γένεση και άνοδος του μάγματος προς την επιφάνεια της γης ευνοείται σε περιοχές οι οποίες είναι τεκτονικά διαταραγμένες. Από τον μαγματικό θάλαμο, την περιοχή όπου βρίσκεται αποθηκευμένο το μάγμα, φθάνει στην επιφάνεια μέσω ηφαιστειακών αγωγών ή των λεγομένων φλεβών τροφοδοσίας, δηλαδή μέσα από μεγάλες ρωγμές ή διασταύρωση ρωγμών του φλοιού της γης (ενεργά ρήγματα). Αυτές συνήθως καταλήγουν σε μια οπή, τον ηφαιστειακό πόρο. Αυτός, κατά κανόνα, βρίσκεται μέσα σε μια κοιλότητα που μοιάζει με χοάνη, τον κρατήρα. Ο πόρος και ο πυθμένας του κρατήρα καλύπτονται στα διαστήματα μεταξύ των ηφαιστειακών εκρήξεων από στερεοποιημένη ή κατακερματισμένη λάβα. Τότε, το μόνο στοιχείο δραστηριότητας του ηφαιστείου είναι η εκπομπή ατμίδων, δηλαδή θερμών αερίων και ατμών από κοιλότητες του εδάφους. Η ηφαιστειακή δράση κυμαίνεται μεταξύ δύο ακραίων τύπων: στον ένα τύπο το φτωχό σε αέρια μάγμα φθάνει στην επιφάνεια λίγο ή πολύ ήρεμα, ως συνεχές μέσο, και εκχύνεται από τον ηφαιστειακό πόρο δημιουργώντας ρεύματα λάβας όταν είναι αρκετά ρευστο ή θόλους λάβας όταν είναι παχύρρευστο. Στον άλλο τύπο το πλούσιο σε αέρια μάγμα τροφοδοτεί εκρήξεις. Τότε η λάβα εκτινάσσεται κατακερματισμένη από τον ηφαιστειακό πόρο, ως τέφρα. Η τέφρα ονομάζεται και πυροκλαστικό υλικό, ενώ το πιο λεπτόκοκκο κλάσμα της ονομάζεται ηφαιστειακή σποδός ή στάχτη. Η μετακίνηση και απόθεση της τέφρας γίνεται με δύο κύρια τρόπους. Ο ένας είναι η ελεύθερη πτώση από το ύψος στο οποίο έχει εκτιναχθεί, και ο δεύτερος είναι η μετακίνηση της τέφρας ως ένα πυκνό ρευστό μίγμα θραυσμάτων μάγματος και αερίων που ρέει με μεγάλες ταχύτητες και θερμοκρασίες στις πλαγιές του ηφαιστείου. Οι ροές αυτές ονομάζονται πυροκλαστικά ρεύματα πυκνότητας, επειδή η κίνησή τους ελέγχεται κατά κύριο λόγο από την πυκνότητα του νέφους, και αποθέτουν τα πυροκλαστικά ρεύματα τέφρας. Στη μεγάλη πλειονότητα των ηφαιστείων συναντάται όλο το φάσμα δράσεων μεταξύ των δύο ακραίων τύπων, της έκχυσης και της έκρηξης. Ορισμένα ηφαίστεια είναι κατ΄εξακολούθηση ενεργά για μεγάλα χρονικά διαστήματα, όπως το ηφαίστειο Στρόμπολι, στα νησιά του Αιόλου (Λίπαρι) το οποίο χαρακτηρίζεται από συνεχή δράση τουλάχιστον τα τελευταία 3-4000 χρόνια! Τα περισσότερα όμως ηφαίστεια, παρουσιάζουν μικρής διάρκειας επεισόδια, που διαρκούν από λίγες ημέρες έως λίγα χρόνια και μετά αδρανούν για δεκάδες, εκατοντάδες ή ακόμη για χιλιάδες χρόνια. Κατά τη διάρκεια της περιόδου αδράνειας το εν υπνώσει ηφαίστειο μπορεί να είναι τελείως ήσυχο ή μπορεί να εκπέμπει αέρια και ατμούς που προδίδουν την ενεργή κατάστασή του. Επειδή κάποια ηφαίστεια χαρακτηρίζονται από μεγάλες περιόδους ηρεμίας (ως και πολλών χιλιάδων ετών) και η διάρκεια των ιστορικών καταγραφών είναι πολύ διαφορετική από χώρο σε χώρο (π.χ. Μεσόγειος – Νέα Ζηλανδία) σήμερα θεωρούνται ως ενεργά τα ηφαίστεια που έδρασαν τα τελευταία 10-20.000 χρόνια και βρίσκονται σε τεκτονικά ενεργές περιοχές που κάνουν πιθανή την επαναδραστηριοποίησή τους.
ΗΦΑΙΣΤΕΙΟΤΗΤΑ ΚΑΙ ΤΕΚΤΟΝΙΚΟ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ: Το συμπαγές, βραχώδες περίβλημα του πλανήτη μας (λιθόσφαιρα), πάχους 50-200 χιλιομέτρων, είναι κατακερματισμένο σε επτά μεγάλες και άλλες τόσες μικρότερες πλάκες, οι οποίες μετακινούνται “επιπλέοντας” και γλιστρώντας πάνω σε ένα ημίρρευστο ορίζοντα, την ασθενόσφαιρα. Ως βασική κινητήρια δύναμη θεωρούνται τα ρεύματα θερμικής μεταγωγής, τα οποία δημιουργούνται καθώς το ημιπλαστικό υλικό της ασθενόσφαιρας, θερμαινόμενο από τη σχάση πυρήνων των ραδιενεργών στοιχείων Ουρανίου, Θορίου και Καλίου, γίνεται ελαφρύ και αναδύεται ως τα όρια της λιθόσφαιρας. Στη συνέχεια μεταδίδει τη θερμότητά του προς την επιφάνεια, ψύχεται, βαραίνει ξανά και καταδύεται βαθιά στο μανδύα. Στις περιοχές ανάδυσης, όπου η μια πλάκα απομακρύνεται από την άλλη, το θερμό υλικό του μανδύα χάνει γρήγορα πίεση ενώ αντίστοιχα παρουσιάζει πτώση της θερμοκρασίας. Αυτό προκαλεί μερική τήξη του πετρώματος του μανδύα και παράγεται άφθονο μάγμα. Το μάγμα ανέρχεται στο κενό μεταξύ των δύο πλακών και οικοδομεί μεγάλες οροσειρές ενεργών υποβρύχιων ηφαιστείων, οι οποίες αποτελούν τις Μέσο-Ωκεάνιες Ράχες. Εδώ τα ηφαίστεια γεννούν τη νέα λιθόσφαιρα του πλανήτη με ωκεάνιο βασαλτικό φλοιό. Τέτοια οροσειρά είναι η Μέσο-Ατλαντική Ράχη που άρχισε να δημιουργείται πριν 200 εκατομμύρια χρόνια, από την απομάκρυνση Αμερικής και Αφρικής-Ευρώπης. Καθώς η γη έχει σταθερή διάμετρο, όση λιθόσφαιρα παράγεται τόση πρέπει να καταστραφεί. Αυτό γίνεται στις περιοχές σύγκλισης των πλακών, όπου η μία βυθίζεται κάτω από την άλλη κατά μήκος πολύ βαθιών ωκεάνιων τάφρων. Εδώ, η ωκεάνια λιθόσφαιρα που υποβυθίζεται μεταφέρει μαζί της ιζήματα και νερό. Η απελευθέρωση του νερού αυτού σε μεγάλα βάθη (100-150 χιλιόμετρα) προκαλεί τήξη των πετρωμάτων, καθώς το ενυδατωμένο πέτρωμα τήκεται σε πολύ χαμηλότερες θερμοκρασίες από ό,τι το άνυδρο. Το νέο μάγμα που γεννάται με αυτό τον τρόπο αναδύεται και τροφοδοτεί έντονα εκρηκτική ηφαιστειακή δράση. Αυτή οικοδομεί ηφαιστειακά νησιά ή τοξοειδείς οροσειρές μεγάλων ηφαιστείων. Έτσι παράγεται νέος ηπειρωτικός φλοιός. Τα δικά μας ενεργά ηφαίστεια του νοτίου Αιγαίου είναι ένα παράδειγμα τέτοιας δράσης.
(1) Η ολόκαινος εποχή ή αλλούβιος υποπερίοδος, ή απλώς το ολόκαινο, είναι μία γεωλογική εποχή στην ιστορία της Γης, η πλέον πρόσφατη. Αυτή η εποχή άρχισε με το τέλος της πλειστοκαίνου εποχής, περίπου 10 ως 12 χιλιάδες χρόνια πριν, και συνεχίζεται μέχρι σήμερα. Το Πλειστόκαινο είναι μια γεωλογική περίοδος περιλαμβάνει τη χρονική περίοδο 2.600.000 με 12.000 χρόνια περίπου πριν. Ονομάζεται και Διλούβιο, ή περίοδος των Παγετώνων. Μαζί με το ολόκαινο αποτελούν το Τεταρτογενές.
Ο Κωνσταντίνος Αθ. Οικονόμου είναι δάσκαλος στο 32ο Δ. Σχ. Λάρισας - συγγραφέας
