* Από τον Κων/νο Αθ. Οικονόμου
Ηφαίστειο είναι μια ανοιχτή δίοδος από το εσωτερικό της Γης, που επιτρέπει την εκροή ή έκρηξη ρευστών πετρωμάτων (λάβας) και αερίων από το εσωτερικό και συγκεκριμένα από τον μανδύα, στην επιφάνεια. Η δραστηριότητα αυτή οδηγεί στη δημιουργία ενός όρους, το οποίο στην καθημερινή γλώσσα ονομάζουμε ηφαίστειο. Με τα ηφαίστεια ασχολείται ένας ιδιαίτερος κλάδος της Γεωλογίας, η Ηφαιστειολογία.
ΗΦΑΙΣΤΕΙΑΚΕΣ ΠΕΡΙΟΧΕΣ: Τα ηφαίστεια πάνω στη γη βρίσκονται συνήθως εκεί όπου τεκτονικές πλάκες συγκρούονται ή απομακρύνονται. Μία μεσοωκεάνεια ράχη ή οροσειρά, όπως στο μέσο του Ατλαντικού, από την Ισλανδία ως την Ανταρκτική, δίνει ηφαίστεια από «αποκλίνουσες πλάκες», ενώ, αντίθετα, το λεγόμενο «Δακτυλίδι της φωτιάς», γύρω από τον Ειρηνικό ωκεανό, εμφανίζει ηφαίστεια από «συγκλίνουσες πλάκες». Όμως, ηφαίστεια δεν δημιουργούνται ποτέ εκεί όπου δύο τεκτονικές πλάκες κινούνται πλευρικά η μία ως προς την άλλη. Ηφαίστεια μπορούν, επίσης, να σχηματισθούν όπου υπάρχει διάταση του γήινου φλοιού ή όπου ο φλοιός είναι πολύ λεπτός, όπως στην κοιλάδα του Αφρικανικού Ρήγματος (Άνω Νείλος- Ρουάντα), ή στον βυθό των θαλασσών. Τέλος, τα ηφαίστεια προκαλούνται πάνω από σημεία στα οποία ο γήινος μανδύας έχει ανοδικά ρεύματα, τα αποκαλούμενα «θερμά σημεία» (hot spots), που μπορεί να βρίσκονται μακριά από τα όρια των τεκτονικών πλακών, όπως συμβαίνει με τα νησιά της Χαβάης. Τέτοια ηφαίστεια βρίσκονται και σε άλλους πλανήτες ή δορυφόρους του Ηλιακού Συστήματος.
ΗΦΑΙΣΤΕΙΑΚΕΣ ΕΚΡΗΞΕΙΣ: Παλαιότερα, πολλοί πίστευαν πως ολόκληρο το εσωτερικό της Γης ήταν μία διάπυρη μάζα τηγμένων (λιωμένων) πετρωμάτων και ότι ο στερεός γήινος φλοιός επιπλέει στην υγροποιημένη ολόθερμη αυτή μάζα. Σήμερα η Γεωλογία πρεσβεύει ότι μόνο σε μερικά μέρη της Γης υπάρχουν τέτοιοι θύλακες. Αν τα στερεά πετρώματα, που βρίσκονται επάνω απ' αυτούς τους θύλακες, υποστούν ρήγματα ή αδυνατίσουν, το μάγμα μπορεί να βρει διέξοδο ανάμεσά τους. Αυτή η διέξοδος του μάγματος στην επιφάνεια αποτελεί την ηφαιστειακή έκρηξη. Αν το μάγμα, που βγαίνει από τον κρατήρα του ηφαιστείου, δεν είναι πολύ πυκνό, τα αέρια εξέρχονται εύκολα και οι εκρήξεις τότε είναι αδύναμες. Αν όμως το μάγμα είναι πυκνόρρευστο, τα αέρια δυσκολεύονται να βγουν και τότε οι εκρήξεις είναι πολύ βίαιες. Το μάγμα που βγαίνει από το ηφαίστειο λέγεται λάβα. Η λάβα όταν βγει από το ηφαίστειο, με τον καιρό κρυώνει και στερεοποιείται. Αν εκτιναχθεί ψηλά στον αέρα, στερεοποιείται σε σκόνη που λέγεται ηφαιστειακή τέφρα. Σε ορισμένα γήινα ηφαίστεια, έχουμε και την άνοδο υλικού προερχομένου από παλαιούς έμβιους οργανισμούς. Αυτό συμβαίνει όταν το ηφαίστειο βρίσκεται σε περιοχή που συγκλίνουν οι τεκτονικές πλάκες, και μάλιστα εδρεύει στην πλάκα, κάτω από την οποία βυθίζεται η άλλη. Η βυθιζόμενη πλάκα παρασύρει οργανικό υλικό το οποίο τελικά ανακυκλώνεται από το ηφαίστειο στη γήινη ατμόσφαιρα. Τέτοιο παράδειγμα έχουμε όταν η σύγκλιση είναι υποθαλάσσια και παρασύρεται βιομάζα που έχει κατακρημνιστεί στον θαλάσσιο βυθό, όπως πλαγκτόν, νεκροί θαλάσσιοι οργανισμοί κλπ. Τα φαινόμενα παραγωγής αερίων και τέφρας στις περιπτώσεις αυτές είναι πολύ έντονα και έχουν άμεση επίδραση στο κλίμα του πλανήτη, το οποίο και ρυθμίζουν είτε με τον μηχανισμό του φαινομένου του θερμοκηπίου (λόγω του διοξειδίου του άνθρακα που εκλύεται από τις πρώην οργανικές ενώσεις) που αυξάνει τη θερμοκρασία, είτε με τη μείωση της θερμοκρασίας που προκαλείται λόγω των αερίων (θειούχες ενώσεις). Ακόμη, η τέφρα που έχει ανακλαστικές ιδιότητες, αποτρέπει το ηλιακό φως να φτάσει στην επιφάνεια του πλανήτη.
ΓΕΩΛΟΓΙΚΑ ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ: Η ηφαιστειακή δράση βοηθά στον σχηματισμό των ορέων. Αν υποθέσουμε ότι ένα ηφαίστειο πρωτοεμφανίστηκε σε μια πεδιάδα ή κοιλάδα και όχι στην κορυφή βουνού, η λάβα που θα βγει από τον κρατήρα του μπορεί να χυθεί γύρω, όπου και θα στερεοποιηθεί. Έτσι σχηματίζεται, προϊόντος του χρόνου, ένα βουνό γύρω από τον κρατήρα. Κατά τον ίδιο τρόπο σχηματίζονται και νησιά, όπως τα νησιά απέναντι από τη Θήρα, η Μικρή και η Μεγάλη Καμένη. Αν σε θαλάσσιο πυθμένα γίνει έκρηξη ενός ηφαιστείου, η λάβα που συσσωρεύεται γύρω από τον κρατήρα σχηματίζει βουνό. Το βουνό αυτό μεγαλώνει διαρκώς από τη λάβα, που ολοένα βγαίνει και τελικά εξέρχεται από την επιφάνεια της θάλασσας. Έτσι σχηματίζεται ένα ηφαιστειογενές νησί. Σε άλλη χρονική περίοδο, κι ενώ αποικίες κοραλλιών σχηματίζονται στις παρυφές υφαλοκρηπίδας τέτοιων νησιών, το ηφαίστειο μπορεί να εκραγεί και τότε στο εσωτερικό του νησιού παρουσιάζεται βύθισμα (κρατήρας), συνήθως κατακλυζόμενο από νερό, ενώ απομένει μια λωρίδα ξηράς γύρω από το βύθισμα το οποίο αποτελείται κυρίως από θραύσματα θαλασσίων οργανισμών, κυρίως κοραλλιών. Τότε το νησί αυτό ονομάζεται ατόλη.
ΔΙΑΚΡΙΣΗ ΤΩΝ ΗΦΑΙΣΤΕΙΩΝ: Ένα ηφαίστειο χαρακτηρίζεται ως ενεργό αν έχει καταγραφεί κάποια δραστηριότητά του κατά τη διάρκεια των ιστορικών χρόνων. Αντίθετα, αν έχει διαπιστωθεί η ύπαρξη κάποιου ηφαιστείου, αλλά δεν υπάρχει καμία καταγραφή δραστηριότητάς του στους ιστορικούς χρόνους, το ηφαίστειο χαρακτηρίζεται σβησμένο. Το γεγονός ότι ένα ηφαίστειο καταγράφεται ως σβησμένο, δεν σημαίνει ότι στο μέλλον δεν μπορεί να ξαναγίνει ενεργό. Είναι, επίσης, δυνατό να δημιουργηθεί ηφαίστειο σε περιοχή που πριν δεν υπήρχε. Χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι το μεξικανικό ηφαίστειο Παρικουτίν, το οποίο ξεκίνησε ως ρωγμή του εδάφους σε χωράφι με καλαμπόκι στις 20/2/1943 και παρέμεινε ενεργό ως το 1952. Κατά την περίοδο που υπήρξε ενεργό, δημιούργησε κώνο ύψους 420 μέτρων. Σεισμοί που γίνονται στην περιοχή σβησμένου ηφαιστείου, ίσως είναι ένδειξη ότι το ηφαίστειο θα ξαναγίνει ενεργό. Για παράδειγμα, το ιαπωνικό ηφαίστειο Σακουρατζίμα, στο οποίο σημειώθηκαν 417 (!) σεισμικές δονήσεις σε 30 ώρες, πριν συμβεί η μεγάλη έκρηξη του 1914.
ΕΠΙΔΡΑΣΗ ΤΩΝ ΗΦΑΙΣΤΕΙΩΝ ΣΤΗΝ ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΟΤΗΤΑ: Τα ηφαίστεια είναι γνωστά για τις φοβερές τους εκρήξεις, και τους σεισμούς, πράγμα που τα καθιστά ένα επικίνδυνο και βλαβερό φυσικό φαινόμενο. Πράγματι, οι ηφαιστειακές εκρήξεις αποτελούν συχνά πρόβλημα και μπορεί να έχουν τρομερές επιπτώσεις τόσο σε ανθρώπινες ζωές και στην οικονομία όσο και στο περιβάλλον. Από την άλλη πλευρά, πολλές φορές τα ηφαίστεια αποτελούν ισχυρή πηγή πλούτου για τους ντόπιους κατοίκους των τόπων όπου βρίσκονται. Έτσι, οι γεωργικές καλλιέργειες (μιας και η γη γύρω από τα ηφαίστεια είναι ιδιαίτερα εύφορη) και η εξόρυξη ηφαιστειογενών ορυκτών και μεταλλευμάτων είναι οι κύριες οικονομικές δραστηριότητες που αναπτύσσονται γύρω από την ηφαιστειακή δραστηριότητα. Σε άλλες περιπτώσεις τα ηφαίστεια είναι πηγή τουριστικού εισοδήματος, όπως για παράδειγμα το ηφαίστειο της Σαντορίνης το οποίο δέχεται εκατοντάδες χιλιάδες τουρίστες ετησίως. Συχνά, κυρίως στο εξωτερικό, η ηφαιστειακή δραστηριότητα μπορεί να χρησιμοποιηθεί για την παραγωγή γεωθερμικής ενέργειας.
ΔΙΑΚΡΙΣΗ ΤΟΥ ΤΥΠΟΥ ΜΑΓΜΑΤΟΣ: Στα ηφαίστεια διακρίνουμε τρεις τύπους μάγματος, ανάλογα με τη σύστασή τους: Α’ Βασαλτικού τύπου. Ενώ αυτή η κατηγορία αντιπροσωπεύει το 80% του τύπου μάγματος, τα αντίστοιχα ηφαίστεια συνήθως δεν γίνονται αντιληπτά γιατί η πλειοψηφία τους βρίσκεται στον πυθμένα των ωκεανών, εκτός ορισμένων περιπτώσεων (Χαβάη, Ισλανδία, κ.ά.). Β’ Ανδεσιτικού τύπου. Είναι περίπου το 10% του μάγματος, και τα αντίστοιχα ηφαίστεια βρίσκονται διατεταγμένα κυρίως κατά μήκος των ζωνών λιθοσφαιρικής σύγκλισης, εκεί δηλαδή που οι λιθοσφαιρικές πλάκες έρχονται σε επαφή μεταξύ τους, (όπως, για παράδειγμα συμβαίνει με το λεγόμενο Ελληνικό Ηφαιστειακό Τόξο). Γ’ Ρυολιθικού τύπου. Είναι το υπόλοιπο 10% περίπου του μάγματος. Το περισσότερο μάγμα του τύπου αυτού δεν φτάνει στην επιφάνεια. Πάντως, οι πιο επικίνδυνες εκρήξεις είναι αυτές στις οποίες το μάγμα έχει μικρή ρευστότητα και πολλά διαλυμένα αέρια. Όσο πιο όξινο είναι το μάγμα, τόσο πιο επικίνδυνο είναι.
Για τη δράση των διάφορων τύπων ηφαιστείων, αλλά και την ηφαιστειότητα του ελλαδικού χώρου θα μιλήσουμε, στο επόμενο άρθρο μας, την προσεχή Δευτέρα.
* Ο Κωνσταντίνος Αθ. Οικονόμου είναι δάσκαλος στο 32ο Δ. Σχ. Λάρισας – συγγραφέας.
