Του Δρα Ζήση Δ. Λυγούρα
πρ. δ/ντή Α’/βάθμιας Εκπαίδευσης Ν. Λάρισας
πρ. νομαρχιακού συμβούλου
Ο άνθρωπος έχει έμφυτη την τάση να επιδιώκει τη συνεχή βελτίωση των σωματικών δεξιοτήτων και των ψυχοπνευματικών ικανοτήτων του προκειμένου να πετύχει τη χειραφέτηση και τον αυτοπροσδιορισμό του.
Αυτή η επιδίωξη του ανθρώπου, για να είναι επιτυχής και αποτελεσματική, χρειάζεται το ανθρωπογενές κοινωνικό περιβάλλον να του προσφέρει τα αναγκαία και τα κατάλληλα ερεθίσματα, ώστε να μπορεί ο ίδιος να δημιουργεί τις προϋποθέσεις της αυτοεξέλιξής του.
Όμως, το ανθρωπογενές περιβάλλον δεν λειτουργεί τυχαία και απροσδιόριστα, αλλά η λειτουργία του διέπεται από ένα σύστημα αρχών, αξιών και κανόνων, που οριοθετεί τον τρόπο αντίληψης, κατανόησης και πρόσκτησης της πραγματικότητας, που υπάρχει αφεαυτής και χωρίς την παρουσία του ανθρώπου. Όμως, αυτό, που την καθιστά σημαντική, είναι το γεγονός της αξιολόγησής της από τον άνθρωπο και η απόδοση στην ίδια το νόημα - τη σημασία, που έχει γι’ αυτόν, ώστε να γίνει αυτή το κίνητρο της επιλογής και της δράσης του.
Η αντίληψη, η πρόσκτηση, η αξιολόγηση, η νοηματοδότηση και η αφομοίωση της πραγματικότητας και η επιστροφή στην ίδια των στοιχείων, που τη συνθέτουν, με το νόημα και τη σημασία που ο (η) καθένας (-μιά) τα αποδίδουν, εκφράζουν τον τρόπο λειτουργίας του νου, τη νοοτροπία.
Η νοοτροπία είναι μια πολύπλοκη διαδικασία, γιατί σ’ αυτήν ενυπάρχουν και αλληλοεπηρεάζονται στοιχεία του ασυνείδητου, του υποσυνείδητου και της συνείδησης, εμπειρίες και συνήθειες, προκαταλήψεις και στερεότυπα, που χαρακτηρίζουν αυτήν καθεαυτή «την ύπαρξη», «το είναι» του ανθρώπου.
Η νοοτροπία εμπερικλείει χαρακτηριστικά γνωρίσματα της οικονομικής, της πολιτικής, της κοινωνικής και της πολιτισμικής ζωής ενός λαού, του τρόπου οργάνωσης της συλλογικής και της προσωπικής ζωής, γι’ αυτό και γίνεται λόγος για ελληνική, ιταλική κ.λπ. νοοτροπία, για νοοτροπία του αστού, του εργάτη, του αγρότη, για νοοτροπία του άντρα, της γυναίκας, του παιδιού κ.λπ.
Η νοοτροπία αποτελεί το πλαίσιο αναφοράς, «την οπτική γωνία», με την οποία αντιλαμβανόμεθα, αξιολογούμε, χαρακτηρίζουμε και αποδεχόμαστε γεγονότα και καταστάσεις.
- Τα γεγονότα και οι καταστάσεις, δεν έχουν ιδιότητες και χαρακτηριστικά γνωρίσματα, αλλά αποκτούν αυτά, που ο (η) καθένας (-μιά) με τη νοοτροπία του, τα αποδίδει. Έτσι λ.χ. ο ένας εκτιμά αισιόδοξα τις εξελίξεις, ενώ ο άλλος απαισιόδοξα και καταστροφολογικά. Ο ένας θεωρεί την κρίση ως ευκαιρία για την ανάδειξη της ψυχικής και της πνευματικής δυναμικής ενός λαού, ενώ κάποιος άλλος της αποδίδει στοιχεία παρακμής του. Η νοοτροπία έχει ακόμη, κανονιστικό και πρακτικό περιεχόμενο, γιατί επηρεάζει καθοριστικά την καθημερινή συμπεριφορά του ανθρώπου στον χώρο της οικογένειας, της εργασίας, στον κοινωνικό χώρο και στον ελεύθερο χρόνο. Η δυναμική της νοοτροπίας επιβάλλει τον επαναπροσανατολισμό, όταν ο τρόπος σκέψης δεν συμβαδίζει με τις συνθήκες της ζωής και τις απαιτήσεις - προκλήσεις της κοινωνίας.
Ο επαναπροσανατολισμός δηλώνει αλλαγή στάσης ζωής, αλλαγή του τρόπου αντίληψης, κατανόησης και πρόσκτησης της πραγματικότητας. Σηματοδοτεί την αλλαγή του τρόπου πώς βλέπω και αντιμετωπίζω τον εαυτό μου, πώς αναπτύσσω τις διαπροσωπικές και τις κοινωνικές σχέσεις, πώς αξιολογώ και κρίνω δημόσια πρόσωπα και τους κοινωνικούς θεσμούς και πώς επιδιώκω να ολοκληρώσω την προσωπικότητά μου.
Ο επαναπροσανατολισμός και η αλλαγή της νοοτροπίας μας αφορά όλους, γι’ αυτό θα πρέπει να επικεντρώσουμε την προσοχή και το ενδιαφέρον μας σ’ εκείνα τα σημεία της συμπεριφοράς μας, που επηρεάζουν αρνητικά την ψυχοπνευματική μας ισορροπία και δυσκολεύουν την προσαρμογή μας. Με την αυτοπαρατήρηση και με την αυτοκριτική μας μπορούμε να αναζητήσουμε και να βρούμε τα κίνητρα, τα αίτια, της καλής ή της κακής μας διάθεσης, της ελπίδας ή της απελπισίας, του ενθουσιασμού ή της απογοήτευσης, της ευφροσύνης ή της κατάθλιψης, της ψυχικής γαλήνης ή του άγχους και του φόβου.
Στοιχεία επαναπροσανατολισμού για την αυτοβελτίωσή μας και την προσφορά βοήθειας για τη βελτίωση και των άλλων, μπορούν να αποτελέσουν η θετική σκέψη και η θετική στάση έναντι του εαυτού μας, που ενισχύουν την αυτοεκτίμηση, την αυτοεμπιστοσύνη και την πίστη πως όλα είναι δυνατόν να γίνουν, αρκεί να το τολμήσουμε και να δράσουμε ρεαλιστικά και πρακτικά. Αντίθετα η αρνητική σκέψη, η αποδοκιμασία, η απόρριψη δημιουργούν άγχος και φόβο, οδηγούν στη δυσθυμία και την απογοήτευση, τη σύγχυση και την απραξία, γιατί όλα θεωρούνται δύσκολα και αξεπέραστα. Σημαντικό στοιχείο του επαναπροσανατολισμού πρέπει να είναι η θέληση και η βούλησή μας για την ανάληψη της προσωπικής ευθύνης για τις πράξεις μας και τις παραλείψεις μας και να μην αναζητούμε κάθε φορά, που δυσκολευόμαστε ή αποτυγχάνουμε, να βρούμε «το μαύρο πρόβατο», «τον αποδιοπομπαίο τράγο», «το εξιλαστήριο θύμα» στο οποίο θα φορτώσουμε την ευθύνη των δικών μας λαθών ή αδυναμιών. Η παράμετρος αυτή του επαναπροσανατολισμού είναι σημαντικότατη, για την αλλαγή της νοοτροπίας, γιατί η τάση να μεταφέρουμε την ευθύνη των όποιων αρνητικών εξελίξεων στους άλλους και να αποποιούμεθα κάθε είδους προσωπικής ευθύνης κυριαρχεί στις μεταξύ μας διαπροσωπικές σχέσεις και τις σχέσεις μας με τους κοινωνικούς θεσμούς και τα δημόσια πρόσωπα.
Η έννοια της προσωπικής ευθύνης παραπέμπει στη θέληση και τη βούλησή μας να ορίζουμε, να πάρουμε στα χέρια μας την ευθύνη της ζωής, να αποφασίζουμε για τον εαυτό μας, να ανταποκρινόμαστε στις υποχρεώσεις μας και να διεκδικούμε για τον εαυτό μας και για τους άλλους το δικαίωμα «να είμαι ο νικητής των δικών μου επιλογών» και όχι «να θεωρώ τον εαυτό μου θύμα των επιλογών των άλλων».
Άλλα στοιχεία που μπορούν να συνεισφέρουν στον επαναπροσδιορισμό, είναι η ψυχική ηρεμία και η πνευματική ενάργεια, που επιτρέπουν στον νου να ελέγχει τα συναισθήματα και να μετουσιώνει τη δυναμική τους σε συνειδητή δύναμη, ώστε να διεισδύει στον πυρήνα των γεγονότων και των καταστάσεων, να βρίσκει τα αίτια, που τα προκαλούν, και να βρίσκει τους τρόπους και τα μέσα αντιμετώπισής τους.
Στο νέο πλαίσιο αναφοράς θα πρέπει να λείπουν η άρνηση, η ανούσια κριτική, η περιφρόνηση, οι κάθε είδους αμυντικοί μηχανισμοί, η αμφιβολία, η ανασφάλεια, η στασιμότητα και η κατάθλιψη.
Τη θέση της αρνητικής σκέψης και της απαισιοδοξίας θα πρέπει να πάρουν η θετική σκέψη, η εποικοδομητική κριτική, ο αυτοσεβασμός και ο αμοιβαίος σεβασμός, η ανοιχτότητα στον κόσμο, η ενεργή και δημιουργική αντιπαράθεση με τα γεγονότα και τις καταστάσεις, η προσδοκία, η ελπίδα και η πίστη πως η χαρά, η ευτυχία δεν είναι το τέρμα, αλλά ο δρόμος, η διαδικασία. Σ’ αυτή τη διαδικασία, που είναι γεμάτη με κάθε είδους εμπειρίες και δοκιμασίες, καλούμαστε με την προσωπική σμίλη της ψυχής και του νου μας ν’ αφαιρέσουμε καθετί που παρεμποδίζει και καθηλώνει την εξέλιξή μας και να το αντικαταστήσουμε με ό,τι μας απελευθερώνει και μας ανεβάζει, ως ανθρώπους, στο υψηλότερο σκαλοπάτι της προσωπικής μας ολοκλήρωσης.
