Η γοητεία της φρίκης

Από τον Παύλο Δ. Γιατσιάκη

Είναι μέρες Χριστουγέννων και εγώ βρίσκομαι καθισμένος στο γραφείο μου βυθισμένος στις σκέψεις μου, παίζοντας ένα μολύβι μηχανικά στα δάχτυλά μου.

Μιας και ο χειμώνας επιβάλλει σημαντικά την παραμονή στο καθιστικό, τα νέα της τηλεόρασης και το σερφάρισμα στο κινητό είναι μαζί με την εφημερίδα η αποκλειστική σχεδόν επαφή με τον έξω κόσμο.
Ανακαλώντας, λοιπόν, στον νου μου όλες αυτές τις εικόνες παρατηρώ ότι στην πλειοψηφία τους έχουν ως θεματογραφία και περιεχόμενο ωμή βία, απάτη, εκτεταμένους φόνους και φρικιαστικούς πολέμους. Ας μην επαναπαυόμαστε εμείς οι Ευρωπαίοι, οι τελευταίοι πόλεμοι συμβαίνουν όχι μόνο στην αυλή μας, αλλά και στο σπίτι μας.
Αναλογιζόμενος την εμμονή των ΜΜΕ στην παγκόσμια προβολή της βίας και των μαχών συμπεραίνω ότι αυτό το τηλεοπτικό προϊόν τους, κατά το κοινώς λεγόμενο «πουλάει» στις μάζες που με τον τρόπο τους το αγοράζουν. Επιπλέον, τις εξιτάρει το γεγονός ότι δεν πρόκειται για ένα ευφάνταστο σενάριο μυθοπλασίας, αλλά για μια στυγνή πραγματικότητα.
Από τα παραπάνω μπορούμε να σημειώσουμε δύο βασικές έννοιες που χαρακτηρίζουν το άτομο θεατή. Πρώτα την απόσταση ασφαλείας από τα δρώμενα και δεύτερον τη συνεχή περιέργειά του. Η τελευταία ορίζεται ως εντροπία (συσσώρευση και εκδήλωση) ενέργειας για νοητική πρόσληψη του παραδόξου και για το θέμα μας θαρρώ του τερατώδους της φρίκης. Βέβαια, η έννοια του τέρατος δεν έχει πάντα τρομακτική διάσταση. Υπάρχει και η παρηγορητική, γιατί τέρας δεν είναι πάντα κάτι κακό.
 Το δύσμορφο, το περίεργο ή το ξεχωριστό δεν αποτελεί πάντα κάτι κακό, διεγείρεται η περιέργεια, όπως επίσης και σ’ ένα δυστύχημα. Το πραγματικό δυστύχημα, όμως, είναι ακριβώς η γοητεία που ασκεί η διέγερση της φρίκης. Αυτό είναι ένα ανθρώπινο στοιχείο μας.
Ας αναρωτηθούμε: Πόσο πολύ συνηθίσαμε ως θέαμα και με ελάχιστο αποτροπιασμό να χάνονται 10ώροφες κατοικίες γεμάτες με ανθρώπους διαφόρων ηλικιών στη μαρτυρική Γάζα σε ελάχιστα δευτερόλεπτα; Αυτό, μάλιστα, από έναν λαό εις βάρος του οποίου συντελέστηκε το μεγαλύτερο έγκλημα. Παρά το αποτρόπαιο έγκλημα της Χαμάς, στην προκειμένη περίπτωση ξεπέρασαν τον μωσαϊκό νόμο μετατρέποντάς τον ως «οφθαλμούς αντί οφθαλμού και σιαγόνα αντί οδόντος», παρά το γεγονός ότι τελούν εν αδίκω εις βάρος ενός επίσης αυτόχθονα λαού για πολλές δεκαετίες.
Από την άλλη, μία τεράστια εκτατικά χώρα ευρωπαϊκή εισβάλλει σε όμορή της για να την προσαρτήσει και τρία χρόνια τώρα ανελέητα καταστρέφονται ζωές και βασικές υποδομές. Είναι δε να αναρωτιέσαι τι είναι αυτό που μετατρέπει ως επί το πλείστον τους λαούς, ιδίως της διαφωτισμένης Δύσης, σε τουλάχιστον παθητικούς δέκτες, αν όχι επικροτητές τέτοιων φρικιαστικών εικόνων; Τελικά η έννοια του δικαίου και ο ίδιος ο πολιτισμός αποδεικνύονται ασθενή περιτυλίγματα ενός υποβόσκοντα ποταμού βαρβαρότητας.
Ο άνθρωπος μέσω της ριζικής φαντασίας του, κατά τον Καστοριάδη, και κατεχόμενος πνευματικά από το αέναο προμηθεϊκό σύνδρομο της τριλογικής τραγωδίας, στερέωσε τη νοητική του θέση δημιούργημα ων ο ίδιος εκδηλώνοντας τη συμπιεσμένη εντροπία του θαυμασμού του παραδόξου και της γνωστικής πρόσληψής του.
Συνάμα ηχούν τα λόγια του Μπαρούχ Σπινόζα ως βάλσαμο: «Μπορεί κανείς μέσω της λογικής να ελέγξει τη βαρβαρότητα που έρχεται με τα ανεξέλεγκτα ανθρώπινα πάθη». Απ’ την αυγή ακόμη του Διαφωτισμού ήταν μεγάλη η πίστη στον κοινωνικό ορθολογισμό ως φρένο στην ανατροπή θεμελιωδών δοξασιών. Επιπλέον, διακρίνεται για την εμμονή του με το άριστο, την εφεύρεση, το καινούριο, το μοναδικό, με αυτό που οραματικά θα σώσει τον κόσμο.
Το τελευταίο συμβαδίζει κυριολεκτικά με τη διάσταση της παγκοσμιοποίησης που εξελίσσεται με γεωμετρική πρόοδο. Απαιτείται στη ρύμη του παρόντος γραπτού λόγου να διασαφηνιστεί και πάλι ότι η λέξη τέρας δε σημαίνει εκ προοιμίου κάτι φοβερό κακό. Απλώς είναι πέρα από τα αποδεκτά φυσικά, ηθικά, συμπεριφορικά μέτρα της κοινωνίας.
Κλείνοντας τη σκέψη μου είναι αδύνατον να μην αναφερθώ στο τελευταίο επίτευγμα της επιστήμης, την τεχνητή νοημοσύνη. Κατορθώνει αυτή να συγκεντρώνει, να πολλαπλασιάζει συνδυαστικά τα στοιχεία με έναν κατακλυσμιαίο ρυθμό, να ανατρέπει επικρατούσες επιστημονικές σταθερές και αύριο, γιατί όχι της κοινωνικές δοξασίες. Μοιάζει να θέλει να προσεγγίσει τα σύνορα του ανθρώπινου Όλου.
Με άλλα λόγια, ο άνθρωπος δημιούργημα παίρνει τη θέση του δημιουργού για να παρουσιάσει την ανώτατη βερσιόν της νόησής του. Πιθανότατα θα ‘ρθει ο καιρός που ανάμεσά μας θα κυκλοφορούν διάφορα εξελισσόμενα ανδροειδή. Στον καιρό μας αυτή η εξέλιξη εξιτάρει την περιέργειά μας, γοητεύει λέω, αλλά μας προκαλεί και φρίκη. Αυτό γιατί αυτός ο τεχνητός εαυτός μας θα στερείται από το πνεύμα μας και ολοφάνερα από το συναίσθημά μας, το οποίο ακριβώς είναι η μουσική στην ταινία της ζωή μας. Δίνοντάς του λέξεις-κλειδιά θα μπορεί να σκαρώνει ένα τραγουδάκι με στίχους που δε θα είναι ηλίθιοι.
Με τον ορθολογισμό του θα καταστήσει στη ρουτίνα του τον άνθρωπο άχρηστο. Συμπερασματικά αφαιρεί οποιαδήποτε περίπτωση ανθρώπινου σφάλματος ή ψυχικής συμμετοχής σε αυτό που θα συμβαίνει, με τα καλά του και με τα κακά του.
Έτσι προσπαθεί να δημιουργήσει αντίγραφα του εαυτού του, ενώ ο ίδιος είναι δημιούργημα. Μία αντίφαση της τραγικότητάς του είναι οι ταυτόχρονες ιδιότητές του ως δημιούργημα και συγχρόνως δημιουργού στην αυτήν χωρικότητα της ύπαρξής του.
Συγχρόνως φαίνεται να τρέχει μακριά από εδραιωμένες αντιλήψεις, λες και προσπαθεί να γλιτώσει από το πεπρωμένο της ζωής του, που ίσως σκληραίνει την εσωτερικότητά του.
Και ναι ο άνθρωπος συνδυάζει τελικά την κορυφαία χυδαιότητα με την κορυφαία νοημοσύνη, κάτι τόσο σύμπλοκο και συγχρόνως περίπλοκο που στον καιρό μας είναι αδύνατο να μη μας γοητεύει, αλλά και να μη μας προκαλεί μια κάποια φρίκη.