Περί προγονικής γύμνιας

Από τον Ζιώγα Απόστολο, Βιολόγο

Πριν από 50 χρόνια ανακαλύφθηκε ένα σχεδόν πλήρες απολιθωμένο κρανίο και εκατοντάδες κομμάτια οστών ενός θηλυκού δείγματος, ηλικίας 3,2 εκατομμυρίων ετών, του γένους Australopithecus afarensis, το οποίο συχνά περιγράφεται ως «η μητέρα όλων μας»:

Κατά τη διάρκεια μιας γιορτής μετά την ανακάλυψή της ονομάστηκε Lucy, από το τραγούδι των Beatles, Lucy in the Sky with Diamonds. Αν και η Λούσι έχει λύσει μερικούς εξελικτικούς γρίφους, η εξωτερική της εμφάνιση παραμένει ένα προγονικό μυστικό.
Έτσι, αυτό που έχει ενδιαφέρον είναι το πώς ο σύγχρονος πολιτισμός επηρεάζει τις αναπαραστάσεις του παρελθόντος· ο τρόπος που απεικονίζεται η Λούσι σε εφημερίδες, σχολικά βιβλία και μουσεία μπορεί να αποκαλύψει περισσότερα για εμάς από όσα λέει για εκείνη. Η απώλεια των τριχών του σώματος στους πρώιμους ανθρώπους πιθανότατα επηρεάστηκε από έναν συνδυασμό παραγόντων, όπως η θερμορύθμιση, η καθυστερημένη φυσιολογική ανάπτυξη, η προσέλκυση σεξουαλικών συντρόφων και η αποτροπή των παρασίτων· οπότε περιβαλλοντικοί, κοινωνικοί και πολιτιστικοί παράγοντες μπορεί να ενθάρρυναν την τελική υιοθέτηση ρούχων. Και οι δύο τομείς της έρευνας -του πότε και γιατί οι ανθρωπίνοι χάνουν τις τρίχες του σώματός τους και πότε και γιατί τελικά ντύθηκαν- τονίζουν το τεράστιο μέγεθος του εγκεφάλου, το οποίο χρειάζεται χρόνια για να αναπτυχθεί και απαιτεί δυσανάλογη ποσότητα ενέργειας για να διατηρηθεί σε σχέση με άλλα μέρη του το σώμα.
Επειδή τα ανθρώπινα μωρά χρειάζονται μακρά περίοδο φροντίδας για να μπορέσουν να επιβιώσουν μόνα τους, ίσως οι πρώτοι άνθρωποι υιοθέτησαν τη στρατηγική του δεσμού ως ζευγάρι· δουλεύοντας μαζί, οι δυο τους μπορούν πιο εύκολα να διαχειριστούν τα χρόνια γονικής μέριμνας. Αλλά η σύνδεση του ζεύγους συνοδεύεται κι από κινδύνους. Επειδή οι άνθρωποι είναι κοινωνικοί και ζουν σε μεγάλες ομάδες, είναι βέβαιο ότι θα μπουν στον πειρασμό να σπάσουν το σύμφωνο της μονογαμίας, κάτι που θα δυσκόλευε την ανατροφή των παιδιών. Άρα, χρειαζόταν κάποιος μηχανισμός για να διασφαλιστεί το κοινωνικο-σεξουαλικό σύμφωνο. Αυτός ο μηχανισμός ήταν πιθανότατα η ντροπή. Το ανθρώπινο σώμα αποτελεί μια υπέρτατη σεξουαλική διαφήμιση. Το γυμνό είναι μια απειλή για το βασικό κοινωνικό συμβόλαιο, διότι αποτελεί μια πρόσκληση σε αποστασία. Η ντροπή, δηλαδή, μας ενθαρρύνει να παραμείνουμε πιστοί στους συντρόφους μας και να μοιραστούμε την ευθύνη της επάνω τα παιδιά μας.
Οι άνθρωποι, πάντως, που εύστοχα περιγράφονται ως «γυμνοί πίθηκοι», είναι μοναδικοί για την έλλειψη γούνας (πάνω στο δέρμα τους) και τη συστηματική υιοθέτηση ρούχων. Μόνο με την απαγόρευση του γυμνού έγινε πραγματικότητα η «γύμνια». Ενόσω ο ανθρώπινος πολιτισμός αναπτυσσόταν, έπρεπε να ληφθούν μέτρα για την επιβολή του κοινωνικού συμβολαίου -ποινές τιμωρίας, νόμοι, κοινωνικές επιταγές-, ειδικά όσον αφορά τις γυναίκες. Από αυτό είναι που γεννήθηκε η σχέση της ντροπής με το ανθρώπινο γυμνό. Το να είσαι γυμνός σημαίνει παραβίαση κοινωνικών κανόνων και κανονισμών. Επομένως, είμαστε επιρρεπείς στο να ντρεπόμαστε. Αυτό, όμως, που μετράει ως γυμνό σε ένα πλαίσιο μπορεί να μην έχει αξία σε άλλο. Οι γυμνοί αστραγάλοι στη βικτωριανή Αγγλία, για παράδειγμα, κάποτε ενθουσίαζαν. Όταν πρόκειται για γυμνό, η τέχνη δε μιμείται απαραίτητα τη ζωή. Ορισμένοι κριτικοί τέχνης διακρίνουν τη γύμνια -«να είσαι ο εαυτός σου» χωρίς ρούχα- και «το γυμνό», μια μορφή τέχνης που μεταμορφώνει το γυμνό σώμα μιας γυναίκας σε ένα ευχάριστο θέαμα για τους άνδρες. Οι φεμινίστριες επιμένουν ότι η γυμνότητα έχει ήδη διαμορφωθεί από εξιδανικευμένες αναπαραστάσεις. Ως εκ τούτου, η γύμνια δεν είναι μια ουδέτερη κατάσταση, αλλά είναι φορτωμένη με νόημα και προσδοκίες, καθότι περιγράφει το αίσθημα γυμνού ως την αυξημένη αντίληψη της θερμοκρασίας και της κίνησης του αέρα, την απώλεια του οικείου ορίου μεταξύ σώματος και κόσμου, καθώς και τα αποτελέσματα του πραγματικού βλέμματος των άλλων ή το εσωτερικευμένο βλέμμα ενός φανταστικού άλλου. Η γύμνια μπορεί να προκαλέσει ένα φάσμα συναισθημάτων – από τον ερωτισμό και την οικειότητα έως την ευαλωτότητα, τον φόβο και την ντροπή.  Ανεξάρτητα από την πυκνότητα της γούνας της, λοιπόν, η Λούσι δεν ήταν γυμνή, μάλιστα από την ανακάλυψή της παρουσιάζεται με τρόπους που αντικατοπτρίζουν ιστορικές υποθέσεις σχετικά με τη μητρότητα και την πυρηνική οικογένεια. Για παράδειγμα, η Λούσι απεικονίζεται μόνη με έναν άνδρα σύντροφο ή με έναν άνδρα σύντροφο και παιδιά. Οι εκφράσεις του προσώπου της είναι ζεστές και ικανοποιητικές ή προστατευτικές, αντανακλώντας εξιδανικευμένες εικόνες της μητρότητας. Η σύγχρονη αναζήτηση οπτικοποίησης των μακρινών προγόνων μας έχει επικριθεί ως ένα είδος επιστήμης ερωτικής φαντασίας, στην οποία οι επιστήμονες προσπαθούν να συμπληρώσουν τα κενά του παρελθόντος με βάση τις δικές τους υποθέσεις για τις γυναίκες, τους άνδρες και τις σχέσεις τους μεταξύ τους. Σήμερα υπάρχουν ερευνητές της εξέλιξης, των οποίων η προσέγγιση έρχεται σε αντίθεση με άλλες ανακατασκευές ανθρωπίνων που συχνά στερούνται ισχυρών εμπειρικών εξηγήσεων και διαιωνίζουν μισογυνικές και ρατσιστικές παρανοήσεις όσον αφορά την ανθρώπινη εξέλιξη· μολονότι ιστορικά οι απεικονίσεις των σταδίων της ανθρώπινης εξέλιξης τείνουν να κορυφώνονται σε ένα λευκό Ευρωπαίο αρσενικό· επίσης, πολλές ανακατασκευές θηλυκών προγόνων υπερβάλλουν χαρακτηριστικά με τρόπο προσβλητικό για τις μαύρες γυναίκες. Ώσπου, τη σήμερον ημέρα, αναρωτιέσαι: Άραγε, η έκφραση «γυμνή αλήθεια», μήπως έχει εφευρεθεί για να μπορεί ο καθένας να την ντύνει όπως τον συμφέρει;