Αγρότες υπό διαμόρφωση

Από τον Νίκο Ντόλα*

Ποιο είναι άραγε το μέλλον του αγροτικού κόσμου και της ελληνικής υπαίθρου; Ποιες Ευρωπαϊκές πολιτικές το επηρεάζουν και θα το καθορίζουν; Το σίγουρο είναι ότι το μέλλον του πρωτογενούς τομέα τελεί υπό διαμόρφωση. Οι σταθερές αλλάζουν, οι προκλήσεις είναι μπροστά. Στο περιβάλλον αυτό οι αντοχές του αγροτικού κλάδου ίσως δοκιμαστούν.

Οι αριθμοί δεν λένε ψέματα. Τα τελευταία 15 χρόνια στη χώρα μας η χρησιμοποιούμενη γη μειώθηκε 20%. Μειώθηκαν και κατά 25% οι αγρότες, ανεξαρτήτως αν ο πληθυσμός τους σε επίπεδο κύριας ή δευτερεύουσας ενασχόλησης παραμένει σημαντικός (530.000). Μειώθηκαν και σχεδόν όλα τα είδη των καλλιεργειών, με εξαίρεση τα θερμοκήπια. Μειώθηκαν και οι ετήσιες επενδύσεις στον αγροτικό τομέα. Από 2 δις ευρώ το 2008 πήγαν στο 1,5 δις ευρώ (στην κρίση είχαν πέσει στο 1 δις ευρώ). Ο αγροτικός κλάδος μαστίζεται, όταν μάλιστα ο κλάδος αυτός ήταν από τους ελάχιστους που δεν κατέρρευσε στην κρίση. Τουναντίον λειτούργησε περισσότερο εξαγωγικά, ειδικά σε προϊόντα υψηλής εξαγωγικής αξίας όπως τα κηπευτικά, τα φρούτα και το ελαιόλαδο. Η αναγκαιότητα υψηλών επενδύσεων, λοιπόν, στον αγροτικό τομέα είναι δεδομένη.
Στη Θεσσαλία και στο νομό μας το πρόβλημα είναι οξύτερο. Γιατί; Γιατί εδώ κυριαρχούν οι αροτραίες καλλιέργειες (δημητριακά, βαμβάκι), με μέση χρησιμοποιούμενη αγροτική γη τα 75 στρέμματα. Οι αροτραίες καλλιέργειες αποτελούν τη μισή καλλιεργούμενη έκταση στη χώρα, αλλά συμμετέχουν μόνο στο 25% της αξίας της γεωργικής παραγωγής. Αντίθετα οι δεντρώδεις καλλιέργειες, τα κηπευτικά και τα θερμοκήπια -με πολύ μικρότερη χρησιμοποιούμενη αγροτική γη- αποτελούν πάνω από το 50% της αξίας της αγροτικής παραγωγής.
Και στις ενισχύσεις η διάρθρωση είναι προβληματική. Γνωρίζουμε ότι το 1/3 του αγροτικού εισοδήματος προέρχεται από ενισχύσεις. Ενισχύσεις λαμβάνει το 90% των αγροτών, όταν στην Ευρώπη το ποσοστό είναι κάτω από 60%. Το πρόβλημα εντοπίζεται στο ότι το 1/5 των δικαιούχων λαμβάνει το 1/2 των ενισχύσεων. Αυτό συμβαίνει γιατί μία μειοψηφική ομάδα αγροτών -με μεγάλες εκτάσεις- έχει κατακτήσει «ιστορικά δικαιώματα» και λειτουργεί ως προνομιούχα στις επιδοτήσεις. Παράλληλα ενισχύονται και οι έχοντες την αγροτική ενασχόληση ως δευτερεύουσα ασχολία. Αποτέλεσμα; Συμπιέζονται ασφυκτικά οι ενισχύσεις των κατά κύριο επάγγελμα αγροτών.
Υποτυπώδες είναι και το επίπεδο του συνεργατισμού στους αγρότες (συνεταιρισμοί και οργανώσεις παραγωγών). Σε είδη με μεγάλη εξαγωγική αξία, όπως τα φρούτα και τα λαχανικά, ελάχιστο ποσοστό διακινείται από συνεταιρισμούς (κάτω από 10%), ενώ στην Ευρώπη το ποσοστό πλησιάζει το 50%. Ο ισχυρός συνεργατισμός όμως είναι απαραίτητος. Χωρίς συνεργατισμό ο αγρότης δεν έχει πρόσβαση σε κεφάλαιο κίνησης, στηρίζεται στην κατ’ έτος σοδειά, έχει επισφάλεια στις υποχρεώσεις του, γίνεται έρμαιο της πίεσης των εμπόρων.
Πώς θα διασφαλιστεί, λοιπόν, το βασικό ζητούμενο που είναι το καλό βιοτικό επίπεδο των αγροτών μας; Το ερώτημα αυτό αφορά κατεξοχήν τον τόπο μας. Η ΚΑΠ -που υπάρχει ήδη από το 1962- αυτό το στόχο έχει. Να υπηρετήσει μία Ευρωπαϊκή στρατηγική που θα διασφαλίζει το καλό βιοτικό επίπεδο των αγροτών και θα μεριμνήσει για την εξασφάλιση της διατροφικής επάρκειας της Ευρώπης μέσω της αύξησης της αγροτικής παραγωγής. Για τον λόγο αυτό άλλωστε τις πρώτες τρεις δεκαετίες, ως το 1992, η ΚΑΠ έδινε εγγυημένες τιμές, δασμολογώντας τα προϊόντα εκτός ΕΟΚ. Μετά οι εγγυημένες τιμές έγιναν απλώς ενισχύσεις. Και πλέον η ΚΑΠ κάνει ακόμη ένα βήμα. Μετατοπίζει τη λογική της προς την κατεύθυνση της προστασίας του περιβάλλοντος, υπηρετώντας μία Ευρωπαϊκή πράσινη συμφωνία. Στόχος η κλιματική ουδετερότητα ως το 2050. Ζητείται πλέον μείωση της χρήσης φυτοφαρμάκων 50%, μείωση των αντιμικροβιακών φαρμάκων στα ζώα 25%, βιολογική καλλιέργεια στο 25%, επαναφορά του 10% της γεωργικής γης σε τοπίο υψηλής ποικιλομορφίας.
Οι στόχοι αυτοί βέβαια καλό είναι να λαμβάνουν υπόψη και την ανακύπτουσα γεωπολιτική αστάθεια. Η αστάθεια αυτή μας καλεί να προσέξουμε πολύ την αγροτική παραγωγή, ώστε να διασφαλίσουμε την επισιτιστική ασφάλεια της ΕΕ. Προς το παρόν καλύπτουμε τα διατροφικά κενά με προϊόντα από τρίτες χώρες, που δεν πληρούν αυστηρά περιβαλλοντικά πρότυπα. Παράλληλα εκθέτουμε τον αγρότη σε αθέμιτο ανταγωνισμό, αφού χωρίς εγγυημένο εισόδημα δεν του παρέχεται καμία προστασία.
Η γεωπολιτική αστάθεια ενθαρρύνει μάλιστα μεγάλους ομίλους να επενδύουν σε αγροτική γη για να προστατεύσουν το κεφάλαιό τους έναντι άλλων επισφαλών επενδύσεων. Συγκεντρώνουν γη, προωθούν την αλλαγή χρήσης της, επιβάλλουν νέα διατροφικά πρότυπα και συστήματα τροφίμων. Αυτά τα πράσινα χαρτοφυλάκια μεγάλων ομίλων επενδύουν σε δραστηριότητες με χαμηλές εκπομπές ρύπων. Προωθούν φωτοβολταϊκά και ανεμογεννήτριες που μειώνουν το περιβαλλοντικό αποτύπωμα της αγροτικής δραστηριότητας, εκμεταλλεύονται τον –κατά τα άλλα- δικαιολογημένο κλιματικό πανικό. Ο κλιματικός πανικός όμως γίνεται παράλληλα και το απόλυτο όπλο υπερεθνικών ελίτ για τον έλεγχο της ενέργειας και των τροφίμων. Η Ευρώπη καλείται να απαντήσει. Θα επιλέξει μία βιώσιμη οικολογική μετάβαση αποτιμώντας σωστά τις παραμέτρους; Θα σταθμίσει επαρκώς όλους τους κινδύνους;
* Νίκος Χρ. Ντόλας,
φιλόλογος, Δρ. Παν/μίου Αθηνών