Τα Αποκριάτικα έθιμα στον Νομό της Λάρισας

Του Αποστόλου Ποντίκα, Δασκάλου, Θεολόγου, Φιλολόγου, Πολιτικών Επιστημών

Στην εκκλησιαστική ορολογία, η λέξη Αποκριά, σημαίνει την τελευταία πριν από την περίοδο της νηστείας ημέρα της κρεοφαγίας.

Έτσι, για την Εκκλησία ημέρες Αποκριάς είναι εκείνες που προηγούνται των τεσσάρων μεγάλων νηστειών, δηλαδή της Μ. Τεσσαρακοστής, του Τεσσαρακονθημέρου, των Αγίων Αποστόλων και του Δεκαπενταύγουστου.
Η Αποκριά συνήθως συμπίπτει με τη δεύτερη πριν από την έναρξη της Μ. Τεσσαρακοστής Κυριακή, οπότε και αρχίζει να γίνεται αποχή από την κατανάλωση κρέατος. Ο λαός μας, όμως, χρησιμοποιεί την ονομασία της Αποκριάς για να δηλώσει ολόκληρο το διάστημα των τριών τελευταίων εβδομάδων, πριν από την Καθαρά Δευτέρα, το οποίο καλείται και Τριώδιο, επειδή την πρώτη Κυριακή εγκαινιάζεται η χρήση του Τριωδίου (άνοιξε το Τριώδιο).
Το εκκλησιαστικό αυτό βιβλίο περιέχει τις ακολουθίες των λειτουργιών από την Κυριακή του Τελώνη και Φαρισαίου ως το Μ. Σάββατο. Η Αποκριά είναι μια γιορτή με ιδιότυπα ήθη και έθιμα, τα οποία δεν έχουν καμία σχέση με τη θρησκεία και την εκκλησία μας. Η εκκλησία προσπάθησε μέσω των Αγίων Πατέρων και άλλων φορέων να σταματήσει τα αρχαία διονυσιακά αυτά έθιμα, αλλά δεν το κατάφερε, ενώ τα έθιμα και οι μεταμφιέσεις έγιναν θεσμός στην κοινωνική ζωή των ανθρώπων. Τα περισσότερα έθιμα της Αποκριάς μπορούν να ανιχνευτούν μέσα από τις εθνικές γιορτές των Κρονίων, Διονυσίων, Λουπερκαλίων και Σατουρναλίων, αλλά και στις μασκοφόρες εορτές της Ρώμης, Φλωρεντίας, Βενετίας, Γερμανίας, Ισπανίας και Πορτογαλίας.
Το Καρναβάλι, που είναι το σημαντικότερο έθιμο της Αποκριάς, θεωρείται ότι έχει τη ρίζα του στη φύση, στη ζωή του αγροτικού κόσμου και στις διονυσιακές μεταμφιέσεις, αλλά και σε πολλά ειδωλολατρικά κατασκευάσματα. Η όλη τελετουργία του Καρναβαλιού, τα σκωπτικά πειράγματα και οι αστειότητες είχαν εισχωρήσει και στη Δυτική Εκκλησία, όπου στη γιορτή των Μωρών, οι ιερείς εξέλεγαν έναν επίσκοπο και προσποιούνταν ότι τον χειροτονούσαν, με απώτερο στόχο να διασκεδάσουν και να περιγελάσουν. Η Εκκλησία μας καυτηριάζει τέτοιες γελοίες εκδηλώσεις, ενώ ο Ι. Χρυσόστομος λέγει: «Είναι καταγέλαστη κωμωδία να αφανίζουν οι άνδρες τα πρόσωπά τους (με μάσκες) και οι γυναίκες να ντύνονται με ανδρικά ρούχα».
Η κορύφωση του Αποκριάτικου Καρναβαλιού γίνεται την τελευταία Κυριακή της Τυροφάγου και κλείνει την Καθαρά Δευτέρα με το κάψιμο του Καρνάβαλου. Τα Αποκριάτικα έθιμα στο νομό Λάρισας ήταν πολλά και ποικίλα και ορισμένα από αυτά διατηρούνται και σήμερα, παρά την εξέλιξη και την καταναλωτική ζωή μας, όπου οι άνθρωποι ζητούν λίγη χαρά. Οι μεταμφιέσεις ήταν ένα έθιμο που τηρούνταν περισσότερο σε ορεινά χωριά του Ολύμπου και του Κισσάβου, αλλά και στις πεδινές περιοχές, όπως στα Φάρσαλα, στην Αγιά και στον Τύρναβο, σε όλη τη διάρκεια του Τριωδίου. Τα ρούχα των μεταμφιεσμένων ήταν κωμικά και προκαλούσαν το γέλωτα. Οι μασκαρεμένοι επισκέπτονταν το βράδυ συγγενικά και φιλικά τους σπίτια και αφού γινόταν τα σχετικά πειράγματα, αποκάλυπταν στη συνέχεια τα πρόσωπά τους και όλοι μαζί χόρευαν, έπιναν και διασκέδαζαν οικογενειακά. Παράλληλα οι νοικοκυραίοι αλεύρωναν τους μεταμφιεσμένους και έτσι προκαλούνταν γέλια και ευθυμία.
Αρκετές ομάδες μασκαρεμένων είχαν μαζί τους και μουσικά όργανα, ώστε να ανάβει το κέφι. Το έθιμο αυτό υπήρχε κυρίως στην περιοχή της Αγιάς και Ελασσόνας. Σε αρκετά χωριά του Ολύμπου, τα δασκαλόπαιδα, κατά τη διάρκεια του Τριωδίου, έκοβαν από το βουνό κέδρα και πουρνάρια και τα αποθήκευαν σε κάθε γειτονιά του χωριού για να κάνουν την Τρανή φωτιά στις Τρανές τις Αποκριές, όπως έλεγαν. Τις φωτιές τις άναβαν το βράδυ της Αποκριάς και κάθε μαχαλάς, προσπαθούσε να κάνει την πιο τρανή και εντυπωσιακή φωτιά.
Το επίσημο Καρναβάλι, γινόταν την ημέρα της Αποκριάς, μετά τη Θεία Λειτουργία και είχε ως κέντρο τον Γάμο. Σχεδόν γινόταν αναπαράσταση μέρους του Γάμου, με τον παραδοσιακό τρόπο και προσείλκυε αρκετούς θεατές- θαυμαστές, αφού τα δρώμενα πρόσωπα ήταν χωρίς μάσκα. Ο Γάμος γινόταν με όλα τα παραδοσιακά –λαογραφικά στοιχεία στα περισσότερα χωριά και ήταν η πιο ζεστή εκδήλωση της ημέρας αυτής.
Το γαϊτανάκι ήταν ένα απολαυστικό παιχνίδι, που γινόταν στην περιοχή Ελασσόνας και Τυρνάβου και έδινε ιδιαίτερη λαμπρότητα στην ημέρα αυτή. Ένα άλλο έθιμο που προκαλούσε γέλια ήταν αυτό της Γκαμήλας, το οποίο υπήρχε στην περιοχή της Αγιάς. Ο μεταμφιεσμένος που κρατούσε την ουρά της τεχνητής Γκαμήλας, έκανε τέτοιες κινήσεις που φαινόταν να πέφτουν τα κόπρανα της και προκαλούσε γέλια στους θεατές. Το βράδυ της Αποκριάς μαζεύονταν στα συγγενικά σπίτια, για να πάρουν και να δώσουν τη ΣΥΓΧΩΡΕΣΗ. Κυρίως πήγαιναν στα πεθερικά και στους παππούδες, οι οποίοι, έπαιζαν με τα εγγόνια τους το παιχνίδι «ΧΑΣΚΑ», είτε με αβγό, είτε με Αποκριάτικο χαλβά. Η Καθαρά Δευτέρα, είναι η επόμενη ημέρα μετά τις Αποκριές και είναι η πρώτη ημέρα της Μεγάλης Τεσσαρακοστής, την οποία ο λαός μας, ονομάζει Αρχιδευτέρα, Πρωτονηστίσιμη και Καθαροδευτέρα. Τα Κούλουμα και το πέταγμα του χαρταετού την Καθαρά Δευτέρα, είναι συνέχεια των εορταστικών εκδηλώσεων της Αποκριάς. Η αθυροστομία, η καυστική σάτιρα ήταν τα κυριότερα στοιχεία της ημέρας αυτής, αλλά και τα μουτζουρώματα και αλευρώματα. Στα ορεινά χωριά του Ολύμπου, οι μανάδες δεν έδιναν στα παιδιά τους νερό και ψωμί, αν δεν έφερναν στο σπίτι δείγμα από φωλιά σπουργιτών, γιατί θεωρούσαν καλοτυχία αυτή την πράξη. Το πιο αξιοσημείωτο Καρναβάλι στο νομό μας ήταν και συνεχίζει και σήμερα το Τυρναβίτικο Καρναβάλι με το γνωστό φαγητό Μπουρανί. Σήμερα αρκετοί πολιτιστικοί Σύλλογοι διοργανώνουν χορευτικές εκδηλώσεις και προσφέρουν φασολάδα, φακές, βραστές πατάτες και κάθε νηστίσιμο φαγητό. Με τον τρόπο αυτό η παλιά νοοτροπία των ανθρώπων με βωμολοχίες και με τολμηρά σατιρικά αυτοσχέδια ποιήματα, έχει εκλείψει και το γλέντι γίνεται μέσα σε πολιτιστικά πλαίσια. Θεωρούμε ότι μια τέτοια Καθαρή Δευτέρα αρμόζει στους χριστιανούς, αφού την ημέρα αυτή αρχίζει η Μεγάλη Σαρακοστή, για να υποδεχτούμε καθαροί το μεγάλο γεγονός της Σταύρωσης και Ανάστασης του Χριστού μας.