Συχνά, κατά τη διάρκεια της εργασίας μας, γινόμαστε -άλλοτε ηθελημένα και άλλοτε όχι- μάρτυρες παραβάσεων και ατυπιών. Τότε ανακύπτει το προφανές δίλημμα: θα καταγγείλουμε την παράβαση ή μήπως η σιωπή, διαφυλάσσει τη θέση μας από πιθανά αντίποινα;
Η ενωσιακή νομοθεσία, με την πρόσφατη οδηγία (Ε.Ε.2019/1937) του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου και του Συμβουλίου, απέδειξε εμπράκτως ότι αποδίδει ιδιαίτερη σημασία στο ζήτημα αυτό. Ειδικότερα, με τον όρο “whistleblower” (=που κατά κυριολεξία σημαίνει αυτός που σφυρίζει, θυμίζοντας τον διαιτητή όταν διαπιστώνει παραβάσεις), ορίζεται νομικά το πρόσωπο που προβαίνει σε εσωτερική ή εξωτερική αναφορά ή σε δημόσια αποκάλυψη, παρέχοντας πληροφορίες σχετικά με παραβιάσεις, τις οποίες απέκτησε στο πλαίσιο των εργασιακών δραστηριοτήτων του. Η προαναφερόμενη οδηγία, ενσωματώθηκε στην εθνική έννομη τάξη, με τον πρόσφατο νόμο 4990/2022.
Δοθέντος ότι, σκοπός του νόμου είναι η διασφάλιση ενός ολοκληρωμένου πλαισίου προστασίας των προσώπων που αναφέρουν παραβιάσεις του ενωσιακού δικαίου, παρατηρούνται οι εξής νομικοί νεωτερισμοί:
1ον Το υποκειμενικό πεδίο εφαρμογής του νόμου είναι ευρύτατο
Τον ρόλο του προστατευτέου πληροφοριοδότη, μπορεί να έχει οποιοδήποτε απασχολούμενο-στον δημόσιο ή τον ιδιωτικό τομέα-άτομο, το οποίο έχει αποκτήσει, στο πλαίσιο της εργασίας του, πληροφορίες σχετικά με παραβιάσεις.
Για παράδειγμα:
(α) πρόσωπα που φέρουν την ιδιότητα του εργαζόμενου, ανεξάρτητα από το είδος της σύμβασής τους ή της εργασιακής τους σχέσης (πλήρης ή μερική, μόνιμη ή εποχιακή απασχόληση, αποσπασμένοι από άλλον φορέα)
(β) μη μισθωτοί, αυτοαπασχολούμενοι, σύμβουλοι ή εργαζόμενοι κατ’ οίκον,
(γ) μέτοχοι και πρόσωπα που ανήκουν στο διοικητικό, διαχειριστικό ή εποπτικό όργανο μιας επιχείρησης, περιλαμβανομένων και των μη εκτελεστικών μελών, καθώς και των εθελοντών και των αμειβόμενων ή μη αμειβόμενων ασκουμένων,
(δ) οποιαδήποτε πρόσωπα εργάζονται υπό την εποπτεία και τις οδηγίες αναδόχων, υπεργολάβων και προμηθευτών,
(ε) πρόσωπα των οποίων η εργασιακή σχέση έχει λήξει για οποιονδήποτε λόγο, συμπεριλαμβανομένης της συνταξιοδότησης, καθώς και αναφέροντες, των οποίων η εργασιακή σχέση δεν έχει ακόμη ξεκινήσει (περιπτώσεις που οι πληροφορίες σχετικά με παραβιάσεις έχουν αποκτηθεί κατά τη διάρκεια της διαδικασίας πρόσληψης ή σε άλλο στάδιο διαπραγμάτευσης πριν από τη σύναψη σύμβασης).
2ον Το αντικειμενικό πεδίο εφαρμογής του νόμου είναι πολύ περιορισμένο
Προβλέπονται συγκεκριμένες παραβάσεις του ενωσιακού δικαίου για τις οποίες παρέχεται προστασία στα άτομα που προβαίνουν σε καταγγελία.
Πρόκειται για παραβιάσεις:
(α) στους τομείς
* των δημόσιων συμβάσεων,
* των χρηματοπιστωτικών υπηρεσιών, προϊόντων και αγορών, καθώς και της πρόληψης της νομιμοποίησης εσόδων από παράνομες δραστηριότητες και της χρηματοδότησης της τρομοκρατίας,
* της ασφάλειας και της συμμόρφωσης των προϊόντων,
* της ασφάλειας των μεταφορών,
* της προστασίας του περιβάλλοντος,
* της προστασίας από την ακτινοβολία και της πυρηνικής ασφάλειας,
* της ασφάλειας των τροφίμων και των ζωοτροφών, καθώς και της υγείας και της καλής μεταχείρισης των ζώων,
* της δημόσιας υγείας,
* της προστασίας των καταναλωτών,
* της προστασίας της ιδιωτικής ζωής και των δεδομένων προσωπικού χαρακτήρα, καθώς και της ασφάλειας των συστημάτων δικτύου και πληροφοριών,
(β) που θίγουν τα οικονομικά συμφέροντα της Ένωσης του άρθρου 325 της Συνθήκης για τη Λειτουργία της Ευρωπαϊκής Ένωσης (Σ.Λ.Ε.Ε.) και τα ειδικότερα οριζόμενα στα σχετικά ενωσιακά μέτρα και
(γ) που σχετίζονται με την εσωτερική αγορά, συμπεριλαμβανομένων των παραβιάσεων των κανόνων της Ένωσης περί ανταγωνισμού και κρατικών ενισχύσεων, καθώς και παραβιάσεων που αφορούν στην εσωτερική αγορά σχετικά με πράξεις που παραβαίνουν τους κανόνες για τη φορολογία των εταιρειών ή διακανονισμούς, σκοπός των οποίων είναι η διασφάλιση φορολογικού πλεονεκτήματος που ματαιώνει το αντικείμενο ή τον σκοπό της εφαρμοστέας νομοθεσίας περί φορολογίας εταιρειών.
Εφόσον, συνεπώς, εργαζόμενος, προβεί σε δημόσια αποκάλυψη ή αναφορά για τις προαναφερόμενες παραβιάσεις, απολαμβάνει ειδικής νομικής προστασίας (συμπεριλαμβανομένης της αντιστροφής του βάρους απόδειξης, ώστε, εάν ο πληροφοριοδότης υποστεί βλάβη, τεκμαίρεται ότι αυτή επήλθε ως αντίποινα για την αποκάλυψη ή αναφορά, και θα πρέπει το έτερο μέρος να αποδείξει ότι το βλαπτικό μέτρο δεν ελήφθη στο πλαίσιο αντιποίνων).
Τέλος, ο νόμος θέτει ορισμένα κρίσιμα ορόσημα εκπλήρωσης της υποχρέωσης ορισμού διαύλων αναφοράς [Υπεύθυνος Παραλαβής και Παρακολούθησης Αναφορών (Υ.Π.Π.Α.)], ανάλογα με τον αριθμό των εργαζομένων σε κάθε επιχείρηση.
Έτσι, οι επιχειρήσεις του ιδιωτικού τομέα:
[i]που απασχολούν από 50 έως 249 εργαζόμενους, πρέπει να συμμορφωθούν με την υποχρέωση ορισμού εσωτερικού διαύλου αναφοράς μέχρι την 17-12-2023 και να ενημερώσουν σχετικά την Επιθεώρηση Εργασίας, εντός διμήνου.
[ii]που απασχολούν περισσότερους από 249 εργαζόμενους, θα πρέπει να έχουν ήδη εκπληρώσει την υποχρέωσή τους περί ορισμού Υπεύθυνου Παραλαβής και Παρακολούθησης Αναφορών μέχρι την 11-05-2023 και να ενημερώσουν σχετικά την Επιθεώρηση Εργασίας, εντός διμήνου.
Οι επιχειρήσεις που απασχολούν λιγότερους από 50 εργαζόμενους, έχουν δυνατότητα (και όχι υποχρέωση) να ορίσουν εσωτερικό δίαυλο αναφοράς. Στον αντίποδα, οι φορείς του ιδιωτικού τομέα που δραστηριοποιούνται στους τομείς χρηματοπιστωτικών υπηρεσιών, προϊόντων και αγορών, μεταφορών και περιβάλλοντος, καθώς και οι φορείς που λειτουργούν βάσει απόφασης έγκρισης περιβαλλοντικών όρων ή των οποίων οι δραστηριότητες δύνανται από τη φύση τους να προκαλέσουν κίνδυνο για το περιβάλλον και τη δημόσια υγεία, υποχρεούνται να ορίσουν Υ.Π.Π.Α., ανεξάρτητα από τον αριθμό εργαζομένων που απασχολούν.
Ο Υ.Π.Π.Α., μπορεί να είναι είτε εργαζόμενος του φορέα είτε τρίτο πρόσωπο και η θητεία του διαρκεί 1 τουλάχιστον ημερολογιακό έτος, δυνάμενη να τερματιστεί νωρίτερα για σπουδαίο λόγο.
Για την εξεύρεση του αριθμού των εργαζομένων στον φορέα, λαμβάνονται υπόψη:
(α) οι πλήρως απασχολούμενοι που έχουν ή τεκμαίρεται ότι έχουν εργασία έμμισθης απασχόλησης,
(β) τα πρόσωπα που απασχολούνται με σχέση που εξομοιώνεται με έμμισθη εργασία, ανεξάρτητα του τρόπου που αμείβονται,
(γ) οι απασχολούμενοι με μίσθωση από άλλη οντότητα, και
(δ) οι ιδιοκτήτες -επιχειρηματίες, εφόσον απασχολούνται στην οντότητα και αμείβονται από αυτή.
Δεν λαμβάνονται υπόψη εκπαιδευόμενοι και σπουδαστές που απασχολούνται με συμβάσεις εκπαίδευσης και κατάρτισης.
Έτσι, εάν μια επιχείρηση απασχολεί 2 άτομα με πλήρη απασχόληση, 3 άτομα με εποχιακή απασχόληση 5 μηνών και πλήρη ημερήσια απασχόληση, 4 άτομα με πλήρη ετήσια απασχόληση και ημερήσια απασχόληση 3 ωρών, έναν μηχανικό που αμείβεται με τιμολόγιο και έναν σπουδαστή με σύμβαση κατάρτισης, ο αριθμός των εργαζομένων της -σε ισοδύναμες μονάδες ετήσιας απασχόλησης- είναι : (2Χ12/12)+(3Χ5/12)+(4Χ12/12Χ3/8)+1 = 6 (δηλ. 5,75 στρογγυλοποιούμενο στην κοντινότερη μονάδα).
Ο θεσμός της προστασίας των «πληροφοριοδοτών», ή άλλως των «μαρτύρων δημοσίου συμφέροντος», παρότι βρίσκεται στα νομικά του σπάργανα, δείχνει προς το μέλλον. Με ενωσιακή εκκίνηση και σκοπό τον εντοπισμό, την πρόληψη και τον περιορισμό βλαπτικών προς το δημόσιο συμφέρον πράξεων και παραλείψεων, «ήρθε για να μείνει». Η σταδιακή διαστολή του αντικειμενικού πεδίου εφαρμογής του νόμου σε συνδυασμό με την ομαλή ένταξη του θεσμού στην αγορά εργασίας, δύνανται να αποτελέσουν, προοπτικά, ισχυρό υποδοχέα ελέγχου των παραβιάσεων (και) της εθνικής νομοθεσίας.
*Η Αικατερίνη Κ. Γανίδη είναι δικηγόρος Παρ’ Αρείω Πάγω, διδάκτωρ Δημοσίου Δικαίου Νομικής Σχολής ΕΚΠΑ, ΠΜΣ «Ιατροδικαστική - Ψυχιατροδικαστική» Ιατρικής Σχολής ΑΠΘ
