Η Ελληνική Επανάσταση σήμερα

Του Βασίλη Πλατή,
φιλόλογου-δρος Ιστορίας Α.Π.Θ.

Η δημιουργία ανεξάρτητου ελληνικού κράτους σε μια μικρή γωνιά της Νοτιοανατολικής Ευρώπης ήταν η συνισταμένη της κοινής δράσης πολλών ετερόκλητων στοιχείων και παραγόντων: μεταξύ άλλων, των αμόρφωτων, ως επί το πλείστον, αγωνιστών, με ποικιλώνυμα συμφέροντα και

διαφορετικές καταβολές, της καθεστηκυίας τάξης της εποχής, των προεστών, που είχαν τεθεί επικεφαλής των τοπικών κοινοτήτων κατά την προγενέστερη οθωμανική περίοδο, της ενεργού εμπλοκής των ισχυρών της Ευρώπης. Το τοπικό σταδιακά μεταβλήθηκε σε εθνικό, ο Αγώνας διεθνοποιήθηκε και ενέπνευσε. Η επισκόπηση ορισμένων από τα κυριότερα δραματικά επεισόδια της Επανάστασης αναδεικνύει τη δυσκολία του εγχειρήματος αυτού.
«Στην αρχή μας περνούσανε για τρελούς», γράφουν στα «Απομνημονεύματά» τους κάποιοι από τους πιο σημαντικούς ήρωες της Επανάστασης. Η συνέχεια όμως απέδειξε ότι ούτε οι προσπάθειες των μυημένων στη «Φιλική Εταιρία» να στήσουν ένα δίκτυο ανθρώπων στην Ελλάδα που θα δέχονταν να πολεμήσουν και να θυσιαστούν ή έστω να συνδράμουν οικονομικά τον Αγώνα ούτε το άφθονο αίμα των παλληκαριών που έπεσαν μαχόμενοι στο Ιάσιο, το Δραγατσάνι, τον ποταμό Προύθο και σε άλλες περιοχές των Παραδουνάβιων Ηγεμονιών και ο ηρωισμός του Αλέξανδρου Υψηλάντη έμειναν δίχως αντίκρισμα.
Στα Καλάβρυτα, στις 21 Μαρτίου 1821, ο Ασημάκης Φωτήλας και ο Ασημάκης Ζαΐμης, στο Αίγιο ο Ανδρέας Λόντος, στην Πάτρα ο Παλαιών Πατρών Γερμανός, στην Καλαμάτα ο Παπαφλέσσας, ο Πετρόμπεης Μαυρομιχάλης, ο Κολοκοτρώνης, ο Νικηταράς, στο Άργος, στο Ναύπλιο και αλλού, η Πελοπόννησος βρέθηκε από τη μια στιγμή στην άλλη στο πόδι.
Ανάλογος επαναστατικός αναβρασμός επικράτησε στη Ρούμελη και στις άλλες σκλαβωμένες ελληνικές επαρχίες, ηπειρωτικές και νησιώτικες. Ο ρόλος που διαδραμάτισαν οι τελευταίες, κυρίως η Ύδρα, οι Σπέτσες και τα Ψαρά, καθώς ανέδειξαν ατρόμητους και εύπορους καπετάνιους αλλά και καπετάνισσες, ήταν καθοριστικός για την ευνοϊκή έκβαση του Αγώνα.
Οι πρώτες επιτυχίες –σε αρκετές περιπτώσεις εμφατικές, αν αναλογιστεί κανείς ότι μια ομάδα απλών εξαθλιωμένων ανθρώπων, βοσκών και ακτημόνων εξαρτημένων στην πλειονότητά τους από τη χορήγηση στοιχειώδους μισθού, του «λουφέ», πολλοί από τους οποίους ελάχιστη σχέση είχαν με τα στρατιωτικά, πολεμούσε μια ισχυρή πολεμική μηχανή– δεν άργησαν να φανούν.
Η αυτοθυσία του Αθανάσιου Διάκου στην Αλαμάνα στις 23 Απριλίου 1821 και το ψυχικό σθένος και η ρώμη του Οδυσσέα Ανδρούτσου και των εκατόν είκοσι ανδρών του στο Χάνι της Γραβιάς στις 8 Μαΐου προετοίμασαν τη συντριβή της ισχυρής στρατιάς του Μουσταφά Μπέη στο Βαλτέτσι, μεταξύ Τρίπολης και Μεγαλόπολης, στις 12 με 13 Μαΐου, αποτέλεσμα της κοινής δράσης του Κολοκοτρώνη, των Μαυρομιχαλαίων, του Πλαπούτα, του Γιατράκου και άλλων Πελοποννήσιων οπλαρχηγών, οι οποίοι κατάφεραν να συντονίσουν με επιτυχία τους επαναστατημένους χωρικούς από τα κοντινά στρατόπεδα.
Ως επιστέγασμα των επιτυχιών αυτών αλλά και πολλών άλλων σε διάφορα σημεία του «φλεγόμενου» ελληνικού χώρου, κυριεύτηκε από τους επαναστάτες λίγους μόλις μήνες μετά τις πρώτες τουφεκιές, τον Σεπτέμβριο του 1821, η Τριπολιτσά, ισχυρό διοικητικό και στρατιωτικό κέντρο των Τούρκων. Κορυφαία στιγμή της Επανάστασης ήταν η πανωλεθρία που υπέστη η στρατιά του Μαχμούτ πασά Δράμαλη στα Δερβενάκια (26-28 Ιουλίου 1822), έργο του Θεόδωρου Κολοκοτρώνη και των ανδρών του.
Την ίδια περίπου εποχή, αρχές του 1822, η μακεδονική πόλη Νάουσα –λόγω και της οχυρής της τοποθεσίας και εξαιτίας της αντίστασης των κατοίκων της εναντίον του Αλή πασά– αναδεικνυόταν στη σημαντικότερη επαναστατική εστία της Μακεδονίας.
Ωστόσο, παρά τον ηρωισμό των Ναουσαίων, που μετατράπηκε σε επιτυχίες στο ξεκίνημα, ο αιμοσταγής Λουμπούτ πασάς κατάφερε τελικά να περικυκλώσει ασφυκτικά την πόλη τους και να οδηγήσει τον άμαχο πληθυσμό της είτε στην αγχόνη είτε στον πλήρη εξανδραποδισμό τους στα σκλαβοπάζαρα.
Ένα μέρος από τις νέες γυναίκες της Νάουσας, ο «ανθός» της, προτίμησε αντί για την ατίμωση και τον βίαιο εξισλαμισμό, τον τραγικό αλλά ένδοξο θάνατο: έπεσαν όλες στο βάραθρο του καταρράκτη της Αραπίτσας, τριάντα μέτρα άγρια κατηφοριά, αφήνοντας με την ομαδική τους θυσία δόξα αθάνατη στην πατρίδα τους.
Παρόλη την αυταπάρνηση όμως των επαναστατημένων Ελλήνων, που εκφράστηκε και με άλλες πράξεις απαράμιλλης ανδρείας και ηρωισμού, όπως ήταν η πυρπόληση της τουρκικής ναυαρχίδας του Καρά Αλή από τον «μπουρλοτιέρη» Κωνσταντίνο Κανάρη στα ανοιχτά της Χίου (6-7 Ιουνίου 1822), η παράτολμη επιχείρηση του Μάρκου Μπότσαρη στη θέση Κεφαλόβρυσο Καρπενησίου, που αποδεκάτισε τη στρατιά των Ομέρ Βρυώνη και Μουσταφά πασά (8-9 Αυγούστου 1823), με αποκορύφωμα την ηρωική έξοδο των Μεσολογγιτών στη διάρκεια της τρίτης πολιορκίας του Μεσολογγίου (10-11 Απριλίου 1826), η έκβαση του Αγώνα εξαρτιόταν σε μεγάλο βαθμό από τις διαθέσεις των Μεγάλων Δυνάμεων. Η αναστροφή του αρνητικού κλίματος που υπήρχε στην Ευρώπη για τον ελληνικό Αγώνα το πρώτο διάστημα ήταν αποτέλεσμα τόσο των τουρκικών φρικαλεοτήτων που έλαβαν στην αρχή τη μορφή δολοφονιών προβεβλημένων προσωπικοτήτων του ελληνισμού –όπως ο απαγχονισμός του Πατριάρχη Κωνσταντινουπόλεως Γρηγορίου Ε’ (Απρίλιος 1821)– για να καταλήξουν στην ολοσχερή και μαζική καταστροφή της Χίου (1822), των Ψαρών και της Κάσου (1824), που αφαίρεσαν πολλές χιλιάδες ελληνικών ψυχών, όσο και της εκδήλωσης ισχυρού φιλελληνικού κινήματος στην Ευρώπη.
Η κατακραυγή που προκλήθηκε στην ευρωπαϊκή κοινή γνώμη εξαιτίας των τουρκικών ωμοτήτων οδήγησε τις ευρωπαϊκές κυβερνήσεις να αντιμετωπίσουν ευνοϊκά τον άνισο και απονενοημένο αγώνα των Ελλήνων.
Έτσι, όταν η Επανάσταση ψυχορραγούσε λόγω τοπικών αντιπαραθέσεων και αρχηγικών ανταγωνισμών –το «σαράκι» της φυλής– και έτεινε να εκφυλιστεί στη σημαντικότερη εστία της, τον Μοριά, λόγω της ισχυρής στρατιωτικής παρουσίας του αιγυπτιακού στρατού υπό τον Ιμπραήμ πασά, οι ναύαρχοι των Μεγάλων Δυνάμεων, Αγγλίας, Γαλλίας και Ρωσίας, παρενέβησαν καταλυτικά στο Ναβαρίνο (Οκτώβριος του 1827) και επικαθόρισαν τις εξελίξεις.
Η συνθήκη του Λονδίνου (Πρωτόκολλο Ανεξαρτησίας, 22 Ιανουαρίου/3 Φεβρουαρίου 1830) συνιστά τη ληξιαρχική πράξη γέννησης ελεύθερου ελληνικού κράτους, το οποίο κατέλαβε αρχικά μια μικρή γωνιά της Ανατολικής Μεσογείου και περιορίστηκε στην Πελοπόννησο, τη Στερεά Ελλάδα, την Εύβοια και τις Κυκλάδες.
Το μήνυμα της Επανάστασης του 1821, ωστόσο, δύο μόλις χρόνια μετά τη συμπλήρωση διακοσίων από την έναρξή της, παραμένει «ηχηρό». Ο ελληνισμός εντός συνόρων αλλά και όπου γης δοκιμάζεται σκληρά από διεθνείς προκλήσεις και ασύμμετρες απειλές. Γι’ αυτό και η αναδίφηση των γεγονότων της Επανάστασης και η διασύνδεσή τους με το σήμερα επιβάλλουν αναστοχασμό.
Να τεθούν δηλαδή επί τάπητος ζητήματα που αναδείχθηκαν στην ιστορική διαδρομή του κράτους, όπως ο μετεωρισμός του μεταξύ Ανατολής και Δύσης, που επικεντρώνεται σε πρακτικές και νοοτροπίες, η αναγκαιότητα μεταρρυθμίσεων σε διάφορους τομείς του δημόσιου βίου, η θεμελίωση του δημοκρατικού πολιτεύματος και των θεσμών και η ενδυνάμωση του κοινωνικού ιστού με την περιθωριοποίηση των ακραίων φωνών.
Ταυτόχρονα, οι νεότερες γενιές κρίνεται αναγκαίο να αποκτήσουν ιστορική συνείδηση και εμπερίστατη γνώση του παρελθόντος του τόπου στον οποίο γεννήθηκαν και μεγάλωσαν οι πρόγονοί τους. Μέσω αυτής, θα ξεπεραστούν οι περιχαρακώσεις και οι στερεοτυπικοί εγκλωβισμοί που διέτρεξαν το ελληνικό κράτος έως σήμερα, όπως μοραΐτες-ρουμελιώτες, αυτόχθονες-ετερόχθονες, προοδευτικοί-συντηρητικοί, εκσυγχρονιστές-θιασώτες της παράδοσης.