Κατά τις ευαγγελικές περικοπές, ο Πρόδρομος, γιος του Ζαχαρία και της Ελισάβετ, ο επιλεγόμενος στη συνέχεια Βαπτιστής, που ήταν 6 μήνες μεγαλύτερος του Χριστού και διέμενε στην έρημο, ασκητεύοντας και κηρύττοντας το βάπτισμα μετανοίας, βάπτισε με έκπληξη και τον Ιησού στον Ιορδάνη ποταμό. Κατά δε τη στιγμή της Βάπτισης, κατέβηκε από τον ουρανό το Άγιο Πνεύμα υπό μορφή περιστεράς στον Ιησού και ακούσθηκε φωνή που έλεγε: «Ούτος εστίν ο Υιός μου ο αγαπητός εν ω ευδόκησα».
Αυτή δε είναι και η μοναδική φορά της εμφάνισης, στη Γη, της Αγίας, ομοουσίου και αδιαιρέτου Τριάδος, υπό του πλήρους «μυστηρίου» της Θεότητας. Τα Θεοφάνεια ονομάζονται έτσι, επειδή η φωνή του Θεού ακούστηκε στη γη. Κατά δε τον 3ο αιώνα, η εορτή φαίνεται κοινότατη σε όλη τη Χριστιανική Εκκλησία. Ο Χρυσόστομος παραδέχεται και περιγράφει την εορτή ως αρχαία πανήγυρης στην Αντιόχεια... Κατά τις Αποστολικές Διαταγές (η’ 38), η εορτή των Επιφανίων «ήγετο διά το εν αυτή ανάδειξιν γεγενήσθαι της του Χριστού θεότητος». Κύριες τελετές των Φώτων είναι ο Μέγας Αγιασμός (Θρησκευτική τελετή που λαμβάνει χώρα εντός των Εκκλησιών), η Κατάδυση του Τιμίου Σταυρού (Θρησκευτική τελετή που ακολουθεί του Μεγάλου Αγιασμού και γίνεται η κατάδυση του Σταυρού σε ακτή Θάλασσας, εντός λιμένων, όχθες ποταμών ή λιμνών και στην ανάγκη σε δεξαμενές νερού ή σε βρύσες). Στην τέλεση του Αγιασμού ψάλλονται τα τροπάρια του Πατριάρχη Ιεροσολύμων Σωφρονίου και το Κοντάκιο του Ρωμανού Μελωδού, «Εν Ιορδάνη ....». Η εορτή των Θεοφανείων περικλείει και πολλές εκδηλώσεις που αποτελούν διαιώνιση αρχαίων ελληνικών εθίμων. Για τον λαό μας είναι Θεότρομη γιορτή και κατά τη δογματική, η Βάπτιση του Χριστού συμβολίζει την παλιγγενεσία του ανθρώπου. Βασική τελετουργία των Θεοφανείων είναι ο «αγιασμός των υδάτων», με τον μικρό αγιασμό, που λέγεται και Πρωτάγιαστη, όπου τρέπονται σε φυγή οι καλικάντζαροι. Οι κάτοικοι πολλών περιοχών μετά την κατάδυση τρέχουν στις παραλίες ή στα ποτάμια και πλένουν τα αγροτικά τους εργαλεία, ακόμη και εικονίσματα. Κατά την κοινή λαϊκή δοξασία ακόμη και τα εικονίσματα με το πέρασμα του χρόνου χάνουν την αρχική δύναμη και αξία τους, που την αποκτούν, όμως, εκ νέου από το αγιασμένο νερό. Αυτή η διαδικασία αποτελεί μια πιστή επιβίωση των αρχαίων δοξασιών, όπως τα αρχαία πλυντήρια. Σήμερα οι γυναίκες πολλών περιοχών επαναλαμβάνουν αυτό το αρχαίο έθιμο το πλύσιμο των εικόνων συνδυαζόμενο και με άλλες πράξεις της μεσαιωνικής και αρχαίας μαγείας. Την ημέρα των Φώτων τα παιδιά γυρίζουν στα σπίτια και λένε τα Κάλαντα. Στην Πάτμο αρχίζουν με τη δημιουργία του κόσμου και την ημέρα που ο Θεός όρισε τα ύδατα. Συνεχίζουν με το προπατορικό αμάρτημα της Εύας και μετά αναγγέλλουν τη Βάπτιση του Ιησού στον Ιορδάνη ποταμό με μόνιμη επωδό το «Καλή σου μέρα Αφέντη με την Κυρά». Στο Πήλιο μαζεύουν τη στάχτη από το Χριστόξυλο που έκαιγε και τη ρίχνουν στους στάβλους. Στον Έβρο το βράδυ ο πατέρας θυμιατίζει για να φύγουν από το σπίτι τα δαιμόνια, ενώ ο νεότερος λέει την προσευχή πριν ξεκινήσουν το φαγητό. Στη Θράκη, την παραμονή των Θεοφανείων, κανένας δεν έβγαινε έξω από το σπίτι του. Κάθε νοικοκυρά καθάριζε το σπιτικό της, ζύμωνε και έφτιαχνε διάφορα γλυκίσματα. Ένα όμορφο έθιμο που στις μέρες μας έχει εξαλειφθεί είναι το «πλύσιμο των εικόνων» και η Δημοπρασία τους, έθιμο της Επαρχίας Ελασσόνας.
Στην περιοχή της Πέλλας αναβιώνει το έθιμο Τζαμαλάρια, με τη νύφη και το συμπεθεριό. Το έθιμο αυτό υπήρχε και στην περιοχή Ολύμπου και Κοζάνης. Ένα θεσσαλικό έθιμο, το οποίο παρατηρείται και στην Καστοριά είναι τα Ρογκατσάρια, που τελείται ανήμερα των Φώτων.
Αρκετοί βοακοί την ημέρα των Φώτων παρατηρούν τον καιρό. Έτσι, αν δεν φυσάει αέρας, «τότε αγιάζονται τα νερά και ημερεύουν» και «αν είν’ τα Φώτα φωτερά, θα ’ναι η Λαμπρή με ήρεμα νερά». Από τον καιρό των Φώτων προμάντευαν για τη σοδειά: «Χαρά στα Φώτα τα στεγνά και τις Λαμπρές βρεμένες, θα φαν οι χήρες, τα ορφανά κι οι κακοπαντρεμένες». Ένα χαρούμενο και διασκεδαστικό έθιμο στην περιοχή του Κισσάβου ήταν της Καμήλας, που συμβόλιζε την υπομονή των ανθρώπων για τη λευτεριά από τους Τούρκους.
Από τον Απόστολο Ποντίκα,
δάσκαλο, θεολόγο, φιλόλογο,
Πολιτικών Επιστημών
