Όταν με τον καιρό το επέτρεψε η κατάσταση, επέστρεψε στην Ελλάδα. Στο βιβλίο του κάνει αναφορά σε όλα τα διαμερίσματα της Θεσσαλίας, μιμούμενος τους Ευρωπαίους περιηγητές, οι οποίοι ερχόμενοι από πολύ μακριά κατέγραφαν στα οδοιπορικά τους μεταξύ των άλλων και τη Θεσσαλία. Πριν την έκδοση του βιβλίου είχε εγγράψει 753 συνδρομητές, η πλειονότητα των οποίων ήταν εκτός του ελληνικού χώρου (Αυστροουγγαρία, Βαλκανικές χώρες) και μόνον 30 αντίτυπα αντιστοιχούσαν σε συνδρομητές των Αμπελακίων και της Λάρισας. Συγκεκριμένα για τον Τύρναβο είναι εγγεγραμμένη με ένα αντίτυπο μόνον η Ελληνική Σχολή. Το γεγονός αυτό είχε σαν αποτέλεσμα το βιβλίο να είναι δυσεύρετο στις βιβλιοθήκες της χώρας μας. Το 1992 με εισαγωγή, σχόλια και επιμέλεια του Κώστα Σπανού και χορηγία δική μου επανεκδόθηκε το βιβλίο του Λεονάρδου και με τον τρόπο αυτό έγινε ευρύτερα γνωστό στους φιλίστορες. Αργότερα ένα παλιό αυθεντικό αντίτυπο κατέληξε στα χέρια μου κατά τη διάρκεια δημοπρασίας παλιών βιβλίων στην Αθήνα. Το αντίτυπο αυτό θα έχουν την ευκαιρία να δουν από κοντά οι συμπολίτες μας, μαζί με άλλα αντικείμενα, στην προσεχή έκθεση μέρους της συλλογής μου στη Δημοτική Πινακοθήκη Λάρισας-Μουσείο Γ.Ι.Κατσίγρα, που θα πραγματοποιηθεί τον επόμενο μήνα.
Με την ευκαιρία αυτή κρίνω σκόπιμο να επαναφέρω στη μνήμη το κείμενο του βιβλίου του Λεονάρδου το οποίο αναφέρεται στον Τύρναβο. Ο συγγραφέας γράφει πολλά και αρκετά ενδιαφέροντα στοιχεία για την πόλη αυτή την οποία πρέπει να τη γνώρισε καλά, καθώς το 1822 βρέθηκε για ένα διάστημα στον Τύρναβο, όπου υπηρέτησε γραφέας στον προεστό Αλ. Σισμανούλη. Την περιγραφή του Τυρνάβου την αρχίζει ο Λεονάρδος ξεκινώντας από τη Λάρισα. Γράφει:
«Ας επισκεφθώμεν ήδη και τας βορείους τοποθεσίας της Πελασγιώτιδος, διαβαίνοντες δια της γεφύρης εις την αριστεροβόρειον όχθην του Πηνειού. Ο λιθόστρωτος δρόμος όστις άρχεται εδώ πλησίον ενός τεκέ [1] καθώς και η οδός της Γιάνογλης (Γιάννουλης), μας φέρουν δια μέσου πεδιάδων 3 ώρας πόρρω της Λαρίσσης, εις την πόλιν Τύρναβον… Τα πολλά κυπαρίσσια των ελληνικών εκκλησιών και 2 μοναστηράκια προς το βουνόν, φανερώνουν την ορθόδοξον ελληνικήν λατρείαν, της οποίας οι περισσότεροι είναι ομολογηταί. 2 τζαμία αποδείχνουν την διοίκησιν του Ημισελήνου και οι χαλασμένοι τοίχοι των Παλατίων ενθυμίζουν την προ δεκαέξ ετών αιματώδη δεσποτείαν του Βελή πασά. Αυτά είναι τα εξέχοντα σχήματα ταύτης της πόλεως.
Εις τα προπύλαιά της στρέφει ρέων ο Ξηράης, ένας πλατύς, αμμώδης, πατητός χείμαρρος, επί του οποίου είναι στημένη μακρουλή και στενή γεφυρα. Η σειρά αυτή των οικοδομημάτων (του παλατιού) εκτείνετο εδώ έμπροσθεν εις τας όχθας πλησίον του γεφυρίου. Και από αυτά τα οικοδομήματα άλλα μεν ήσαν υψηλώτερα, άλλα δε χαμηλώτερα κτισμένα. Αυτά συνίσταντο από πολλά μικρά και μεγάλα δωμάτια, τα οποία ήτον χρωματισμένα με τα λαμπρότατα χρώματα, και πολλά με εικονογραφίας και σκαλίσματα από σμύλακα, στολισμένα κατά τον κάλλιστον ασιατικόν στύλον. Κατ’ εξοχήν όμως εν τω μέσω αυτών υψώνετο έν ωραιότατον οικοδόμημα τριώροφον, του οποίου η τεκτονική ήτον πολλά διάφορος των άλλων και κατά τον ωραίον ευρωπαϊκόν τρόπον της νέας τεκτονικής. Τα δώματα εις το υψηλώτερον πάτωμα ήτον πολλά λαμπρώς και χαριτωμένως στολισμένα, εκ των οποίων μιας σάλας αι πλευραί ήτον από καθρέπτας κατασκευασμέναι. Από ένα εξώστεγον μιας άλλης σάλας, το οποίον ήτον εις την ανατολικήν γωνίαν του οικοδομήματος, παριστάνετο μια εξαίρετος θεωρία προς την Λάρισσαν και προς τας από τον Πηνειόν οφιοειδώς ποτιζομένας πεδιάδας. Εις δε το κάτω πάτωμα εκτείνετο κατά μήκος, μία μεγαλωτάτη σάλα με ωραιοτάτας ζωγραφίας, της οποίας το έδαφος ήτον από τετραγώνους πλάκας στρωμένον, όπου πολλάκις επαρασταίνοντο παρά των Ευρωπαίων θέατρα και κωμωδίαι επί της δεσποτείας του Β. Π. (Βελή πασά). Προς τούτοις δε ήσαν και λουτρά πλουσίως στολισμένα, και προς το δυτικόν μέρος των οικοδομημάτων ευρίσκοντο τινές νεοφυτευμένοι κήποι. Και εν τω μέσω της εξωτερικής αυλής τούτου του λαμπρού οικοδομήματος, εσώζετο ακόμη το κυπαρίσσιον της Αγίας Παρασκευής, την οποίαν κρημνίσας αυτός εκ θεμελίων, έκτισε τούτο το Παλάτιον *).
Ο Τύρναβος είναι πόλις μεταγενεστέρα, θεμελιωθείσα εις τον καιρόν του Ανδρονίκου, όστις έκτισεν εδώ έν εις τιμήν του Προφήτου Ηλιού Μοναστήριον, όπου έκειτο ποτέ ο ναός του Διός. Κείται επί μίας ομαλής πεδιάδος άνευ τειχών, με ευρύχωρα οσπήτια και λιθοστρώτους πλατείας, αι οποίαι είναι άξιαι επαίνου, πλατείαι μακρυαί, ίσιαι και κατά γραμμήν, ωραίαι και καθαραί. Εδώ επαριθμώμεν 16 εκκλησίαις, εις τας οποίας 40 ιερείς την λατρείαν του Θεού προβλέπουσιν. Η του Αγίου Ιωάννου του Προδρόμου επιφέρει το μεγαλοπρεπές όνομα μιας Μητροπόλεως, δια την εν αυτή απαντώσαν και επισκεπτομένην αρχιερατικήν Καθέδραν του Αγίου Λαρίσσης. Ομοίως της αυτής μνήμης άξιαι είναι και του Αγίου Δημητρίου, Αγίου Αντωνίου, Αγίας Φανερωμένης και Προφήτου Ηλιού, όχι όμως δια μιας καλής τεκτονικής διάσημοι. Εις αυτάς ευρίσκονται και μερικά διδακτικά της αναγνώσεως Σχολεία.
Κατ’ εξοχήν δε εις την Μητρόπολιν, καθώς και εις άλλας πόλεις, έν Ελληνικόν Σχολείον. Αυτό δε το διδακτικόν κατάστημα περισσότερον ωφέλησεν εις τους τελευταίους χρόνους του 18ου αιώνος, υπό την διδασκαλίαν του αοιδίμου ιερέως Ιωάννου Οικονόμου ενός μαθητού εκ του Αγίου Όρους Άθω. Ο Οικονόμος εκτός της παλαιάς ελληνικής γλώσσης, εδίδασκε και τα Στοιχεία της Λογικής και Μαθηματικής κατά το σύστημα του Ευγενίου… Τούτο το Σχολείον… ευκόλυνε μερικών μαθητών του Οικονόμου την οδοιπορίαν δια Γερμανίαν. Καθότι αυτοί επί της επιστροφής των εις την πατρίδα, αν και οι περισσότεροι εξ αυτών ήσαν ιατροί, μ’ όλον τούτο εδυνήθησαν να εξυπνήσουν την κρίσιν της Νεολαίας εις την μάθησιν. Μεταξύ των πολλών μαθητών οίτινες εξήλθον από το Σχολείον του ανωτέρω ρηθέντος αειμνήστου Οικονόμου, και δευτέρου Σωκράτους τον βίον [2], υπάρχει και Γεώργιος ο Ζαχαριάδης, όστις διαπρέπει διδάσκων εις την εν Βιέννη Ελληνικήν Σχολήν, γνωστός δια την εις πολλά μέρη παραδιδομένην ευμέθοδον Ελληνικήν Γραμματικήν του, γνωστός και εις το Σερβικόν έθνος δια την υπ’ αυτού συντεθείσαν της Σλαβενικής γλώσσης γραμματικήν, καταγώμενος εκ Βελεσνίκου της Περραιβίας. Ομοίως της αυτής πόλεως γέννημα υπήρξαν και ο γνωστός δια την ιστορίαν της Ελλάδος Δ. Αλεξανδρίδης, Ζήσης ο Δαούτης, κ.λ. Και κατά τας οποίας έχομεν ειδήσεις νυν εσυστήθη και Αλληλοδιδακτικόν Σχολείον δια παρακινήσεως του Αγίου Λαρίσσης.
Ο Τύρναβος ήτον εις την αρχήν του τωρινού αιώνος μια ακουστή πόλις με πλήθος ανθρώπων και αξιόλογον εμπόριον. Η φιλοτεχνία ήτον περί το 1810 ούτω λαμπρά, ώστε έβγαινον εξ αυτής της πόλεως δια 2.000.000 γρόσια βαμμένον βαμβακερόν νήμα, πανία και μανδήλια και 30.000 κομμάτια μποχασίων από τα χειροτεχνεία της. Από δε της πτώσεως των χειροτεχνιών εις την Αγυιάν και Αμπελάκια, των ποτε ούτω εμπορικών πόλεων της Μαγνησίας, έπεσε και ο Τύρναβος και μάλιστα κατά το 1813 αφηρπάσθησαν από την πανώλην υπέρ τας 15.000 άνθρωποι, περί τον αυτόν καιρόν καθ’ όν εις την Γερμανίαν ο Άρης εθυσίαζε πολλούς εις τα πεδία της μάχης. Ένας πλήρης δυστυχιών χρόνος! το οποίον γίνεται φανερόν και από τα εις την πόλιν εισέτι κατεδαφισμένα οσπήτια [3], των οποίων κατά συμπερασμόν μόλις έτι σώζονται 1.500… Μ’ όλον τούτο (ο Τύρναβος) μένει παντοτε ανθηρός, τον οποίον οικούσιν ήδη 3.000 Έλληνες, ως επί το πλείστον καλοί χειροτεχνίται, κατ’ εξοχήν εις την υφαντικήν και βαφικήν… Αι μερικαί Οθωμανικαί φαμίλιαι, των οποίων ο αριθμός δεν υπερβαίνει τας 100 ψυχάς , προσκυνούσι εις τα ειρημένα 2 τζαμία. Προσέτι εδώ κτυπά και εν Κωδωνωρολόγιον… Εις ένα πετρώδη πρόποδα επάνω του βουνού Τίταρον κείται έν εις τον Προφήτην Ηλίαν αφιερωμένον μικρόν μοναστηράκι. Κατά τα μέσα αυτού του βουνού σώζονται εισέτι και τα ερείπια του παλαιού μοναστηρίου του Προφήτου Ηλιού. Και ολίγον δυτικομεσημβρινώς από την πόλιν, περί την υπώρειαν της λοφοσειράς και την άκραν της πεδιάδος, κείται εις σχήμα τετράγωνον το μοναστήριον του Αγίου Αθανασίου, κατοικούμενον από 3 ιερομονάχους».
Aπό τον Νικ. Αθ. Παπαθεοδώρου
[1]. Εννοεί τον Μεβλεβιχανέ ο οποίος βρισκόταν αμέσως αριστερά μετά την έξοδο από τη λίθινη γέφυρα του Πηνειού. Παπαθεοδώρου Νικόλαος. Μονή των Μεβλεβήδων. Ο Μεβλεβιχανές των Οθωμανών, εφ. «Ελευθερία», φύλλο της 8ης Νεοεμβρίου 2020.
*) (Υποσημείωση του Λεονάρδου). Ενώ εχρημάτισα εις τους 1822 γραφεύς εις τον αοίδιμον προεστώτα Τυρνάβου Αλέξ. Σισμανούλην, περιεργεία φερόμενος, υπήγα εν μια των ημερών δια να θεωρήσω το Παλάτιον (προ της πυρκαϊάς αυτού) του ανωτέρω ειρημένου Βελή πασά, το οποίον μοι εφάνη πολλά λαμπρόν και μεγαλοπρεπές, μ’ όλον ότι είχον ιδεί και προτήτερα εις την Μοναρχίαν της Αούστριας ωραιότερα, μ’ όλον τούτο και αυτό μου είλκυε την περιέργειαν.
[2]. Ο συγγραφέας προφανώς αναφέρεται στον μεγάλο διδάσκαλο της Σχολής ιερέα Ιωάννη Πέζαρο.
[3]. Είναι γνωστό ότι σε κάθε κατοικία όπου υπήρχε άτομο προσβεβλημένο από πανώλη (πανούκλα), μετά τον θάνατό του αύτη παρέμενε κενή και εν συνεχεία πυρπολείτο.
