Η σημασία της καλλιέργειας της ελιάς σε ευρωπαϊκό, εθνικό και τοπικό επίπεδο μπορεί να συνοψιστεί στα παρακάτω στοιχεία: Στις χώρες Ισπανία, Ιταλία, Ελλάδα και Πορτογαλία συγκεντρώνεται το 50% της συνολικής καλλιεργούμενης έκτασης παγκοσμίως, με το υπόλοιπο να κατανέμεται κατά 30% σε Τυνησία, Μαρόκο, Αλγερία και το απομένον στην Τουρκία (8.6%), τη Συρία (7.5%) και μερικές άλλες χώρες. Στην Ευρωπαϊκή Ένωση το 74% των εκτάσεων που καλλιεργούνται με ελιές βρίσκεται στην Ισπανία και την Ιταλία, το 18.1% στην Ελλάδα και το υπόλοιπο 7.9% στην Πορτογαλία. Στην Ελλάδα, το ποσοστό των εκτάσεων που καλλιεργούνται με ελιές αποτελεί το 79% περίπου των συνολικών εκτάσεων που καλλιεργούνται με δενδρώδεις καλλιέργειες. Από την παραγωγή ελαιοποιήσιμης ελιάς, το 81% παράγεται στην Ισπανία και την Ιταλία, το 10.7% στην Ελλάδα και το υπόλοιπο στην Πορτογαλία. Σημειώνεται, όμως, ότι λόγω του φαινομένου της παρενιαυτοφορίας οι αποδόσεις ποικίλλουν ευρύτατα από χρόνο σε χρόνο. Ενδεικτικά αναφέρεται ότι το έτος 2013 η συνολική παραγωγή της ελαιοποιήσιμης ελιάς στην Ελλάδα ήταν 1.34 εκατ. τόνοι, το 2015 1.15 εκατ. τόνοι και το 2018 1.28 εκατ. τόνοι. Η συνολική παραγωγή ελαιολάδου της χώρας ήταν το 2019 290 χιλ. τόνοι. Ο δείκτης αυτάρκειας σε ελαιόλαδο στη χώρα είναι πολύ υψηλός (155% το 2017), δημιουργώντας δυνατότητες εξαγωγών, οι οποίες, όμως, γίνονται κυρίως χωρίς κάποια τυποποίηση, που θα προσέδιδε επιπλέον προστιθέμενη αξία. Παρ’ όλα αυτά, η (ακαθάριστη) αξία παραγωγής έχει ανοδική τάση. Από 83 ευρώ/στρ. το 2011 έφθασε τα 128 ευρώ/στρ. το 2017. Επομένως, σε ευρωπαϊκό και εθνικό επίπεδο η καλλιέργεια της ελιάς είναι ιδιαίτερα σημαντική.
Στην Περιφέρεια Θεσσαλίας (Π.Θ.) οι εκτάσεις που καλλιεργούνται με ελιά (έτος 2019) καταλαμβάνουν έκταση 581 χιλ. στρ. περίπου (5.8% των συνολικών εκτάσεων της χώρας που ανέρχονται σε 10 εκατ. στρ. περίπου). Σε αυτές τις εκτάσεις φύεται το 1.83% του συνόλου των ελαιόδεντρων της χώρας, παράγοντας το 4.5% των βρώσιμων ελαιών και το 3% των ελαιοποιήσιμων ελαιών. Οι μεγαλύτερες ποσότητες ελαιολάδου παράγονται στην Πελοπόννησο (92 χιλ. τόνοι), ακολουθούν η Κρήτη (72 χιλ. τόνοι) και η Δυτική Ελλάδα (39 χιλ. τόνοι). Στην Π.Θ. παράγονται περίπου 5 χιλ. τόνοι, που κατανέμονται στις Περιφερειακές Ενότητες (Π.Ε.) ως εξής: 25% στην Π.Ε. Λάρισας, 63% στην Π.Ε. Μαγνησίας και τα υπόλοιπα στις άλλες Π.Ε. Από τα προαναφερθέντα προκύπτει ότι και για την Π.Θ. η καλλιέργεια της ελιάς είναι σημαντική.
Παρ’ όλα αυτά, πρέπει να σημειωθεί ότι η καλλιέργεια της ελιάς σε μεγάλο ποσοστό, αν όχι στο σύνολό της, γίνεται ως συμπληρωματική και όχι ως κύρια αγροτική δραστηριότητα. Αυτό οφείλεται σε μια σειρά αντικειμενικές αιτίες και προβλήματα που μπορούν να συνοψιστούν στα παρακάτω, με βάση επεξεργασία στοιχείων του Συστήματος Διαχείρισης και Ελέγχου (ΟΣΔΕ):
α) Η μέση καλλιεργούμενη έκταση ελαιοποιήσιμης ελιάς είναι πολύ μικρή (18 στρ.), που αντιστοιχεί σε πολύ μικρό οικονομικό μέγεθος. Αναφέρεται ότι ποσοστό μεγαλύτερο του 90% των εκμεταλλεύσεων που καλλιεργούν ελιά δημιουργούν αξία παραγωγής μικρότερη των 2.000 ευρώ/εκμετάλλευση. Έτσι, οι ενισχύσεις με τη μορφή των επιδοτήσεων αποτελούν το ισχυρότερο κίνητρο για τη διατήρηση της καλλιέργειας (περί τις 2.000 ευρώ/ανά εκμετάλλευση).
β) Η μεγάλη ηλικία των ελαιοπαραγωγών (μέση ηλικία περί τα 60 έτη).
γ) Η ελιά στο μεγαλύτερο ποσοστό καλλιεργείται σε εδάφη μέτριας έως πολύ χαμηλής παραγωγικότητας και σε περιοχές που στερούνται ικανοποιητικών βασικών υποδομών (π.χ. οδικά δίκτυα, αρδευτικά δίκτυα) με μικρές δυνατότητες αξιοποίησης γεωργικών μηχανημάτων και εξαρτάται σε μεγάλο βαθμό από την ανθρώπινη εργασία, που αυξάνει σημαντικά το κόστος παραγωγής. Παράλληλα, σημειώνεται ότι υπάρχει σημαντική έλλειψη εργατικών χεριών.
δ) Το αυξημένο κόστος παραγωγής, το οποίο επιφέρει μικρό και πολλές φορές μηδαμινό οικονομικό εισόδημα. Σχετικές έρευνες δείχνουν ότι το κόστος παραγωγής του ελαιολάδου ανέρχεται σε 4.24 ευρώ/κιλό, που είναι μεγαλύτερο από την τιμή πώλησης αυτού (4.0 ευρώ/κιλό).
ε) Στα παραπάνω προστίθενται τα σοβαρά προβλήματα που δημιουργούνται στην καλλιέργεια λόγω της κλιματικής αλλαγής (ξηρασία, διαταραχή ανθοφορίας, μείωση παραγωγικότητας κ.λπ.), τα οποία θα αναλυθούν σε επόμενο άρθρο.
Για να έχει, λοιπόν, μέλλον η καλλιέργεια της ελιάς πρέπει να αντιμετωπισθούν τα προβλήματα αυτά. Το πρόβλημα του μικρού κλήρου μπορεί να αντιμετωπισθεί μόνο με συνενώσεις (ομάδες παραγωγών, συνεταιρισμοί) για να αυξηθεί η έκταση ανά εκμετάλλευση, βελτιώνοντας το οικονομικό αποτέλεσμα μέσω της μείωσης του κόστους παραγωγής. Η δημιουργία βασικών υποδομών (οδικά δίκτυα, αρδευτικά δίκτυα) είναι βασική προϋπόθεση για τη διατήρηση της καλλιέργειας. Η δημιουργία προστιθέμενης αξίας με περαιτέρω επεξεργασία των προϊόντων (ελαιόκαρπος, ελαιόλαδο, ελαιοπυρήνας), όπως τυποποίηση, παραγωγή δευτερογενών προϊόντων (π.χ. πάστας ελιάς) και προβολή των προϊόντων στην αγορά είναι τελείως απαραίτητα. Η ελιά είναι ένα φυτό με μοναδικές φυσικές ιδιότητες και δυνατότητες (ηλικία παραγωγικής ζωής εκατοντάδες χρόνια, τεράστια αντοχή στην ξηρασία), προσδίδοντάς της ιδιαίτερη αξία, η οποία πρέπει να αξιοποιηθεί.
Πηγή στοιχείων: ΕΛΣΤΑΤ, Τράπεζα Πειραιώς 2021. Ο Αγροτικός Τομέας στην Ελλάδα 200 Χρόνια Ιστορίας Προκλήσεις και προοπτικές.
*Ο Χρίστος Τσαντήλας είναι γεωπόνος, δρ. Εδαφολογίας, ερευνητής, πρ. διευθυντής Ινστιτούτου Βιομηχανικών και Κτηνοτροφικών Φυτών του ΕΛΓΟ ΔΗΜΗΤΡΑ
(e-mail: christotsadilas@gmail.com).
