Τυχαιότητα και αναγκαιότητα στο χάος

Από τον Παύλο Γιατσάκη

Αισθάνομαι την ανάγκη να εξηγήσω αμέσως, γιατί προτιμώ τον όρο χάος και όχι σύμπαν, όπως κατά κόρον χρησιμοποιείται. Εν πρώτοις έχω την αίσθηση ότι η λέξη σύμπαν υποκρύπτει μια διάθεση συμπερίληψης του απροσμέτρητου και κατά δεύτερο λόγο η λέξη χάος σηματοδοτεί την αέναη ενέργεια και καθόλου τη νομοτελειακή. Εξάλλου αυτή ακριβώς επιλέχθηκε στη «Θεογονία» του Ησιόδου και από φυσικούς Ίωνες φιλοσόφους, χέω (χύνω, διασκορπώ) το ρήμα και χάος το ουσιαστικό. Είναι απαραίτητη η διευκρίνιση όχι το απροσμέτρητο έχει μακροσκοπικό χαρακτήρα αλλά εξίσου και μικροσκοπικό. Αρκεί να αναφερθούν οι ασύλληπτες αποστάσεις των αστερισμών, γαλαξιών, εκατομμυρίων ετών φωτός, μα και ο κόσμος της βιοτεχνολογίας, της γενετικής, νανοτεχνολογίας και προπάντων ο υποατομικός κόσμος! Επιστέγασμα αυτής της αλήθειας είναι η υπέροχη αναφώνηση του ποιητή μας Ελύτη: «Αυτός ο κόσμος, ο Μικρός ο Μέγας!». Βεβαίως οι δογματικές παραδόσεις των θρησκειών πρεσβεύουν την αρχή του υπέρτατου νομοθέτη δημιουργού Θεού, ως εγγυητή των αιωνίων νόμων! Σύμφωνα δε με την επιγραμματική ρήση του Αϊνστάιν «ο θεός δεν παίζει ζάρια» υπάρχει μια θεία αλήθεια στο σύμπαν και νόμοι ανεξάρτητοι από την τρέχουσα διανόηση του ανθρώπου. Ακόμη όμως και το Ευαγγέλιο αρχίζει με το «εν αρχή ην ο Λόγος!» και υπό αυτήν την έννοια τα πάντα χρήζουν τη διανοητική βάσανο του ανθρώπου! Μήπως από το ρήμα θέω (τρέχω, περιτρέχω) δεν προέρχεται ο χαρακτηρισμός του Νομοθέτη και Δημιουργού όπως αποκαλείται;
Είναι αλήθεια ότι, είτε αναφερόμαστε στον πλανήτη μας, είτε σε αστερισμούς, όλα αποτελούν συστήματα δυναμικής ενέργειας στα οποία, ως τέτοια, αποδίδουμε αέναη και ατελείωτη λειτουργία, ξεχνώντας να σημειώσουμε τη μεταλλαγή της έμβιας ζωής αφ’ ενός, μα και τη μετατροπή σε αστρική σκόνη και των ίδιων των ουράνιων σωμάτων! Και η επιστημονική παρατήρηση του χάους, στην προσπάθεια να ανατάξει τις διαπιστώσεις της, το μετατρέπει ως διανοητικό ζητούμενο σε μια επιδίωξη του μέτρου και της αρμονίας. Έτσι στην απεγνωσμένη προσπάθεια ταξινόμησής του από τον φιλόσοφο επιστήμονα, αυτό τελικά δεν ανάγεται ως ένα ζήτημα υποκειμένου - αντικειμένου γενικά, αλλά ως είδος που ευδοκιμεί μόνο με μια ορισμένη ορθότητα και κανονικότητα του παρατηρητή διανοητή, προκειμένου να μπορεί να κεφαλαιοποιεί την ορισμένη εμπειρία του! (Νίτσε). Είναι μια αναγκαιότητα, την έχει ανάγκη ο άνθρωπος για να αισθάνεται ότι πατά κάπου και να ξαλαφρώνει κάπως από την αμφιβολία των βεβαιοτήτων του! Η τυχαιότητα και η αναγκαιότητα εξάλλου είναι δύο έννοιες που διαχέονται μεταξύ τους. Απλώς η αναγκαιότητα ως πρόσληψη διακρίνεται από μία ορισμένη αμεσότητα και κατά περίπτωση είναι διαπιστωμένη. Όμως ακόμη και στη φυσική επιστήμη δεν υπάρχουν τελεσίδικες αποδείξεις. Στα μαθηματικά μόνον υπάρχουν αυτές. Στα φυσικά φαινόμενα πάντα υπάρχει η εντροπία (συσσωρευμένη ενέργεια) η οποία ενέχει τη θέση της κινητήριας δύναμης αλλαγής των δομικών στοιχείων των επιμέρους συστημάτων. Προκειμένου να τα μελετήσει αυτά ο διανοητής συνέβαλε την έννοια του χρόνου, μια ανθρώπινη νοητική κατασκευή της όποιας το βέλος ενέχει την έννοια της αέναης εντροπίας! Και επειδή αυτός υπάρχει ως μέγεθος μόνο αν ορίσουμε σημείο αναφοράς εκκίνησης, τότε και το μέλλον ως προβολή του αναμενόμενου χρόνου με σημείο αναφοράς το βιωμένο παρελθόν, με μια άλλη σχηματοποίηση και δομή των συσσωρευμένων εμπειριών μας.
Αφού ορίσουμε σ’ ένα φαινόμενο αρχή μέση και τέλος και αποδώσουμε εντέλει ως σύστημα, τότε αυτόματα προκύπτει ο προσδιορισμός του ως αναγκαιότητα! Θυμίζω όμως ότι η παρατήρησή μας είναι επιμέρους στο συνεχές γίγνεσθαι της διαρκούς τυχαιότητας του χάους. Τείνουμε αυτό να το ταυτίσουμε με την απεραντοσύνη. Όμως αν σκεφτούμε και μικροσκοπικά θα διαπιστώσουμε ότι και η έμβια ζωή μας περιέχει και συντίθεται εν τέλει από γαλαξίες του μυικού συστήματος, του επιθηλίου, του νευρικού κ.ο.κ. ακόμη περισσότερο βυθίζεται η έρευνα στον υποατομικό κόσμο (ποζιτρόνια, κουάρκ, φωτόνια κ.ά.) σε ένα αδυσώπητο ψάξιμο μιας κάποιας αρχής του χάους μάταια. Αφού η φιλοσοφημένη πρώτα και μετά η επιστημονική σκέψη επέρριψαν την αφελή δογματική θρησκευτική προσέγγιση της δημιουργίας του κόσμου, μένει τότε να κυριαρχεί η αίσθηση της τυχαιότητας. Διότι αν η δημιουργία αναχθεί ως δημιούργημα ενός Νου νομοθέτη, τότε το δημιούργημα αποτελεί υποσύνολο ενός άλλου, καταλήγει δε σ’ ένα τέλος επειδή του δόθηκε αρχή, και αυτό τότε χαρακτηρίζει αλαζονικά τον Δημιουργό του! Όπως δε αναφέρθηκε πριν αυτό θα αποτελεί ένα σύστημα με αρχή μέση και τέλος, και δεν περιέχει την τυχαιότητα. Όμως η απροσδιοριστία του χάους την περιέχει αυτονόητα. Στα επιμέρους παρατηρήσιμα τμήματά τους συναντάμε το υποχρεωτικό της αναγκαιότητας διαδοχής των εκφάνσεών του και των μετεξελίξεών του με εναλλαγή της έντασης της εντροπίας τους. Για να μη σπάει η αλυσίδα της συμπαντικής ζωής η ύλη έχει άλλο νόμο, τον νόμο της σκοτεινής καταστροφής των πάντων, της εντροπίας και των μαύρων οπών, του θερμικού θανάτου του σύμπαντος, και την αναγέννησή του! Θεωρώ την έμβια ζωή του πλανήτη μας δείγμα του DNA του χάους. Από υποάτομα, άτομα, μόρια σχηματίζονται τα οργανικά και ανόργανα μέρη των σωμάτων μας, ακολουθεί ο θάνατος και πάλι η ζωή αενάως!
Κατόπιν αυτών νομίζω ότι το χαρακτηριστικό της ενέργειας της σκοτεινής ύλης του χάους είναι η Τυχαιότητα με ενδιάμεσο κινούν την Αναγκαιότητα.