Στο βιβλίο «Άνθρωπος 4.0» περιγράφονται σφαιρικά και με εύληπτο τρόπο οι πτυχές της σύγχρονης 4ης βιομηχανικής επανάστασης, της καλούμενης ως industry 4.0. Η 4η βιομηχανική επανάσταση είναι η σύγκλιση του νοήμονος ανθρώπου (homo sapiens) με τις μηχανές. Είναι η σύγκλιση μεταξύ κόσμων των οποίων τα μεταξύ τους όρια είναι ήδη δυσδιάκριτα και στο μέλλον αναμένεται να καταργηθούν πλήρως. Είναι η σύγκλιση του βιολογικού και φυσικού μας κόσμου με τον ψηφιακό κόσμο, δηλαδή με τον κόσμο των ψηφιακών υπολογιστικών συστημάτων και του διαδικτύου. Η 4η βιομηχανική επανάσταση είναι επίσης σύζευξη μιας σειράς τεχνολογιών, όπως η τεχνητή νοημοσύνη (artificial intelligence), η μηχανική μάθηση (machine learning), το διαδίκτυο των πραγμάτων (internet of things), τα δεδομένα μεγάλου όγκου (big data), το υπολογιστικό νέφος (cloud computing) και τα ασύρματα τηλεπικοινωνιακά δίκτυα (wireless networks) της γενιάς του 5G και του επερχόμενου 6G. Οι εξελίξεις σε αυτές τις τεχνολογίες επιφέρουν τις ραγδαίες αλλαγές του ψηφιακού μετασχηματισμού (digital transformation) σε κάθε παραγωγική, οικονομική και κοινωνική μας δραστηριότητα.
Ο προσανατολισμός του βιβλίου «Άνθρωπος 4.0» δεν είναι μόνο προς την παρουσίαση των σύγχρονων τεχνολογικών εξελίξεων σε ποικίλες περιοχές εφαρμογών. Το βιβλίο επικεντρώνεται κυρίως στον κρίσιμο ρόλο που εξακολουθεί (να δύναται) να έχει ο Άνθρωπος στη διαμόρφωση και αυτής, της 4ης στην ακολουθία της ανθρώπινης ιστορίας βιομηχανικής επανάστασης. Το βιβλίο δίνει έμφαση στην προστιθέμενη αξία που προέρχεται από την ανθρώπινη δημιουργία και στην ελευθερία που (πρέπει να) κατευθύνει την επιστημονική έρευνα, το επιχειρείν, την καινοτομία και κάθε τεχνολογική πρόοδο, με βάση το Αριστοτέλειο τρίπτυχο του ανθρώπινου Λόγου, του Πάθους και του Ήθους. Ανέκαθεν ήταν καθοριστική η σημασία των ηθικών αξιών για την επιτυχία κάθε τεχνολογικής εξέλιξης. Η επιτυχία της 4ης βιομηχανικής επανάστασης εξαρτάται και αυτή από την υιοθέτηση και την ενδυνάμωση, με βάση σύγχρονες επιταγές, των ηθικών αξιών που έχουν διαμορφωθεί στην ιστορία του ανθρώπινου πολιτισμού.
Η επιτυχία, συνεπώς, της 4ης βιομηχανικής επανάστασης είναι συνάρτηση της Εκπαίδευσης και της Παιδείας. Μόνο μέσω της Εκπαίδευσης και της Παιδείας θα αξιοποιηθούν τα οφέλη των εξελίξεων της 4ης βιομηχανικής επανάστασης, αλλά και θα αντιμετωπιστούν αρνητικές συνέπειες της μη συνετής, αλλά και μη ηθικής χρήσης των τεχνολογικών επιτευγμάτων. Η Εκπαίδευση και η Παιδεία πρέπει να στοχεύουν πρωτίστως, στους λεγόμενους «ψηφιακούς ιθαγενείς», δηλαδή στους νέους που δεν γνώρισαν τον κόσμο μας χωρίς το διαδίκτυο, στα νέα παιδιά που μεγαλώνουν έχοντας κυριολεκτικά εμβαπτίσει τη ζωή τους μέσα στην τεχνολογία. Μέσω της διά βίου Εκπαίδευσης μπορούν να αναπτυχθούν, ιδιαίτερα στους νέους, όχι μόνο οι σύγχρονες τεχνολογικές/επιστημονικές γνώσεις, αλλά κυρίως συγκεκριμένες ικανότητες που είναι απολύτως απαραίτητες για κάθε πολίτη του 21ου αιώνα. Αυτές είναι οι ικανότητες της κριτικής σκέψης, της αναζήτησης των αληθινών πληροφοριών, της αναγνώρισης του ψεύδους, της ανακάλυψης της γνώσης, της συνεργατικής λειτουργίας σε ομάδες, της επίλυσης προβλημάτων και της δημιουργικότητας με στόχο την καινοτομία. Μόνο μέσω της Παιδείας μπορούν να αναπτυχθούν στα νέα παιδιά, ηθικές αξίες ώστε, αύριο, ως υπεύθυνοι, ενεργοί πολίτες, να επιδεικνύουν συναισθηματική νοημοσύνη και κοινωνική ενσυναίσθηση, να ενεργούν με δημοκρατική συνείδηση, με σεβασμό στα δικαιώματα του ανθρώπου και στο περιβάλλον.
Ειδοποιός διαφορά, αλλά και πλεονέκτημα, του ανθρώπου έναντι των μηχανών εξακολουθεί να είναι αυτό που από την εποχή του Πλάτωνα και του Αριστοτέλη καλείται ως «ανθρώπινη ψυχή». Είναι αυτό το άυλο «εργαλείο» που καθοδηγεί και εκτελεί τις ανθρώπινες νοητικές διεργασίες. Οι ανθρώπινες νοητικές αποφάσεις δεν στηρίζονται μόνο σε διεργασίες της λογικής και της (επαγωγικής) συλλογιστικής, δηλαδή σε διαδικασίες που πλέον υλοποιούνται ταχύτατα από τα ψηφιακά συστήματα της τεχνητής νοημοσύνης, τα οποία λαμβάνουν και επεξεργάζονται δεδομένα μεγάλου όγκου ορθότερα, ταχύτερα και αποτελεσματικότερα από τον άνθρωπο. Οι ανθρώπινες νοητικές διεργασίες και αποφάσεις βασίζονται επιπρόσθετα στη διαίσθηση, στην κριτική σκέψη, στην ικανότητα επεξήγησης και τεκμηρίωσης, στο ένστικτο, στην εμπειρία και στα προσωπικά βιώματα, στην ιδεολογία, στο συναίσθημα, στο πάθος, στο ήθος και στη δημιουργικότητα. Και αυτές είναι οι βάσεις που πρέπει να εξακολουθούν να κατευθύνουν την ανθρώπινη νόηση και την ανθρώπινη νοημοσύνη. Αυτά επίσης είναι τα μέσα που είναι αναγκαίο να κατευθύνουν, με άνθρωπο-προσανατολισμένο τρόπο, και την τεχνητή νοημοσύνη των ψηφιακών συστημάτων, ως τεχνητών δημιουργημάτων του ανθρώπου.
Κάθε τεχνολογική επανάσταση, όπως αναφέρεται και στο βιβλίο «Άνθρωπος 4.0», είχε πάντοτε δύο όψεις, μια «φωτεινή» και μια «σκοτεινή» όψη, που βρίσκονταν σε αέναη διαμάχη μεταξύ τους. Ιστορικά, σε όλες τις τεχνολογικές επαναστάσεις τελικά επικρατούσε η «φωτεινή» όψη και αυτό οδήγησε σε επιστημονικά/τεχνολογικά επιτεύγματα που συνέβαλαν καθοριστικά στην επέκταση του προσδόκιμου και στη βελτίωση των συνθηκών της ανθρώπινης ζωής. Από τον ίδιο τον άνθρωπο, από όλους εμάς, εξαρτάται αν οι ραγδαίες σύγχρονες τεχνολογικές εξελίξεις της 4ης τεχνολογικής επανάστασης θα οδηγήσουν τελικά στην πρόοδο και στην ευημερία, θα καθοδηγήσουν την προστασία του περιβάλλοντος έναντι της κλιματικής αλλαγής, θα συνεισφέρουν στο να εξαλειφθεί το χάσμα μεταξύ του ανεπτυγμένου και του αναπτυσσόμενου κόσμου και στο να μειωθεί το χάσμα με τον υπανάπτυκτο κόσμο. Από τον Άνθρωπο 4.0 εξαρτάται αν οι τεχνολογικές εξελίξεις θα έχουν ως συνέπεια να επιτευχθούν συνθήκες για την περαιτέρω επέκταση του προσδόκιμου της ανθρώπινης ζωής, με ευμάρεια, συναισθηματική πληρότητα, ευτυχία για όλους τους ανθρώπους, χωρίς αποκλεισμούς και διακρίσεις. Στον Άνθρωπο 4.0 έγκειται, ως δημιουργός, να σχεδιάζει και να κατευθύνει ελεύθερα τον ψηφιακό μετασχηματισμό, δημιουργώντας ευκαιρίες και δυνατότητες για τον εαυτό του και για τους συνανθρώπους του. Από τον Άνθρωπο 4.0 εξαρτάται να μη μένει στάσιμος, φοβισμένος και απαθής, αλλά να προχωρά προς τα εμπρός, να υπερνικά κρίσεις, προβλήματα και εμπόδια, αξιοποιώντας τα οφέλη της επιστημονικής προόδου, με γνώση και σύνεση, με σεβασμό στις αξίες της ανθρώπινης ζωής και των ανθρωπίνων δικαιωμάτων, με εμπιστοσύνη στους επιστήμονες και στην επιστήμη.
Είναι ένας στίχος στο ποίημα «Μαρία Νεφέλη» του Οδυσσέα Ελύτη που προτρέπει τον άνθρωπο πάντοτε να «κάνει άλμα πιο γρήγορα από τη φθορά». Ο στίχος αναφέρεται και στο βιβλίο «Άνθρωπος 4.0» για τονιστεί η αξία της ενεργούς συμμετοχής του κάθε ανθρώπου στο γίγνεσθαι της 4ης βιομηχανικής επανάστασης. Ο στίχος αυτός του μεγάλου μας ποιητή, που γεννήθηκε τέτοιες μέρες 110 χρόνια πριν, στις 2 Νοεμβρίου του 1911, είναι απολύτως επίκαιρος σήμερα ως προτροπή και για τον σύγχρονο άνθρωπο:
Έ! Άνθρωπε 4.0, κάνε άλμα πιο γρήγορα από τη φθορά!
Από τον δρ. Βασίλη Χ. Γερογιάννη*
*Ο δρ Βασίλης Χ. Γερογιάννης είναι καθηγητής και πρόεδρος
του Τμήματος Ψηφιακών Συστημάτων στο Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας.
