Η φορεσιά αυτή πέρασε και από τη Λάρισα το 1904, καθώς ο απόγονος της οικογένειας στρατηγός Ιωάννης Άρτης κατά τη θητεία του στη Λάρισα νυμφεύθηκε Λαρισαία κόρη, όπως θα δούμε πιο κάτω. Αναφερθήκαμε και παλαιότερα στον στρατηγό Ιωάννη Άρτη και το αρχοντικό του που βρισκόταν στη νότια πλευρά της εκκλησίας του Αγίου Νικολάου[1]. Ο παππούς του στρατηγού Χριστάκης Άρτης ήταν γραμματικός στην αυλή του Αλή πασά. Κάποια στιγμή ο μεγάλος βεζίρης θέλησε να τον αποκαταστήσει και σκέφθηκε να τον προξενέψει με μια από τις πολλές εγγονές του «άσπονδου» φίλου του στο Μεσολόγγι Χρήστου Καψάλη. Ο τελευταίος πρότεινε να του δώσει για νύφη την εγγονή του Ειρηνούλα. Μάλιστα ο Αλή πασάς προθυμοποιήθηκε να είναι παράνυμφος στον γάμο τους. Επειδή όμως αυτός για θρησκευτικούς και άλλους λόγους είχε κώλυμα και δεν μπορούσε να παραστεί πρότεινε να τον εκπροσωπήσει, ο υποτακτικός στην αυλή του Θεόδωρος Γρίβας[2]. Ο γάμος έγινε το 1807 στο Μεσολόγγι και ο Γρίβας έφερε μαζί του πολλά και πλούσια δώρα του Αλή πασά προς τη νύφη. Το σπουδαιότερο όμως απ’ όλα ήταν η νυφική φορεσιά η οποία ράφτηκε με εντολή του πασά στα καλύτερα εργαστήρια των Ιωαννίνων, ειδικά για την Ειρηνούλα. Ήταν ένα χρυσοΰφαντο φόρεμα μεγάλης αξίας. Την ιστορία αυτού του πλούσιου και ιστορικού νυφικού θα παραθέσουμε στη συνέχεια, καθώς αν και έχουν περάσει διακόσια και πλέον χρόνια από την κατασκευή του, διατηρείται σε πολύ καλή κατάσταση ακέραιο μέχρι σήμερα.
Το ζευγάρι Χριστάκη και Ειρηνούλας μετά τον γάμο τους το 1807 εγκαταστάθηκε στο Μεσολόγγι. Κατά την Επανάσταση του 1821 ο Χριστάκης Άρτης σκοτώθηκε και η Ειρηνούλα έμεινε μόνη με τα δυο μικρά αγόρια της στο Μεσολόγγι. Όταν άρχισε η πολιορκία της πόλης από τους Τούρκους, παράχωσε όλα τα πολύτιμα υπάρχοντά της, μεταξύ των οποίων και την νυφική φορεσιά[3] και τον Απρίλιο του 1826, κατά την ιστορική έξοδο του Μεσολογγίου αιχμαλωτίσθηκε μαζί με τα δύο αγόρια της. Η ίδια τελικά βρέθηκε στην Πρέβεζα, ενώ τα δύο ανήλικα παιδιά της αγνοούσε που βρίσκονταν. Το 1828, κατά τη διάρκεια της τουρκοκρατίας στην Ήπειρο, με τη βοήθεια γνωστών της γύρισε στο ελεύθερο Μεσολόγγι. Ο μικρότερος γιος της Σπυρίδων, μεγαλώνοντας εξισλαμίσθηκε. Όταν μεγάλωσε κατατάχθηκε στο τουρκικό ναυτικό και κατόρθωσε να φθάσει μέχρι τον βαθμό του ναυάρχου. Ο μεγάλος γιος της ο Γεώργιος, έπειτα από πολλές περιπέτειες κατόρθωσε να επιστρέψει τελικά στην πατρίδα του σπουδαγμένος δικηγόρος. Νυμφεύθηκε την Ελένη, η οποία, με προτροπή της Ειρηνούλας, φόρεσε στον γάμο της το νυφικό φόρεμα του Αλή πασά. Από τα παιδιά αυτού του ζεύγους ο Ιωάννης Άρτης, σπούδασε στη Σχολή Ευελπίδων και με την αποφοίτησή του κατετάγη στο Ιππικό. Το 1900 μετατέθηκε στην ταξιαρχία Ιππικού της Λάρισας, ως υπίλαρχος. Το 1904 νυμφεύθηκε την Καλλιόπη Κολόμβου, θετή κόρη του Κωνσταντίνου και της Αικατερίνης Δημητριάδη[4], η οποία σύμφωνα με την παράδοση της οικογένειας Άρτη, φόρεσε και αυτή το νυφικό φόρεμα της Ειρηνούλας, που έφερε ο Ιωάννης Άρτης από το Μεσολόγγι.
Το νυφικό φαίνεται ότι εντυπωσίασε τους Λαρισαίους και περισσότερο απ’ όλους τον φωτογράφο Ιωάννη Παντοστόπουλο. Αυτός βρήκε μια όμορφη Λαρισαία κόρη[5], την έντυσε με την στολή που προφανώς δανείσθηκε από τον Ιωάννη Άρτη και με τη φωτογραφία αυτή ο Παντοστόπουλος πήρε το χρυσό βραβείο το 1905 σε Πανελλήνια Έκθεση Φωτογραφίας[6].
Το 1905 ο Ιωάννης και η Καλλιόπη Άρτη απέκτησαν την πρώτη κόρη τους που πήρε το όνομα της προγιαγιάς της, Ειρήνη (Νίνα). Ανάδοχος στη βάπτιση της Νίνας ήταν η σύζυγος του ανθυπίλαρχου Ανδρέα Βερύκιου, Ζωή Αλμέιδα[7]. Πέθανε το 1949 αρκετά νέα. Το 1912 στη Ραψάνη γεννήθηκε η άλλη κόρη τους η Λουκία, η οποία έζησε μέχρι το 2013.
Προπολεμικά στο Μεσολόγγι και σε εορτασμό της Εξόδου, με παράκληση της επιτροπής εορτασμού, την ενδυμασία αυτή φόρεσε η Νίνα Άρτη, κόρη του στρατηγού Ιωάννη Άρτη και θαυμάσθηκε απ’ όλους τους παρευρισκόμενους. Ο δήμαρχος τότε των Ιωαννίνων Πυρσινέλος, που βρέθηκε στις εορταστικές εκδηλώσεις και είχε ήδη μελετήσει τις σωζόμενες στολές της Κυρά-Φροσύνης, βεβαίωσε ότι η συγκεκριμένη ενδυμασία της οικογένειας Άρτη ήταν ασυγκρίτως ανώτερη. Ακόμη και σήμερα παγκοσμίου φήμης διακοσμητές Μουσείων Τέχνης επισκέπτονται την κάτοχο της ενδυμασίας αυτής και ζητούν να την εξετάσουν, γιατί τους εντυπωσιάζει ο τρόπος του κεντήματος που τους φαίνεται να είναι άγνωστος, ιδίως στο κέντημα της φούστας. Η ενδυμασία αυτή είναι χρυσοκέντητη πάνω σε κόκκινο ύφασμα και η ιστορική της διαδρομή (δώρο του Αλή πασά, κρυμμένη επί χρόνια μέσα στη γη κατά τη διάρκεια των πολιορκιών του Μεσολογγίου και της αιχμαλωσίας της Ειρηνούλας Άρτη από τους Τούρκους, η χρήση της από τις νύφες της οικογένειας Άρτη κατά τη διάρκεια του γάμου τους και η διάσωσή της μέχρι σήμερα) την καθιστούν εκτός από έργο τέχνης, ένα οικογενειακό κειμήλιο και ένα σπουδαίο αντικείμενο του νεότερου ελληνικού λαϊκού πολιτισμού.
Σήμερα το νυφικό αυτό βρίσκεται στην κατοχή της εγγονής του Ιωάννη Άρτη από την κόρη του Νίνα Ξυραδάκη, την Ελένη Ξυραδάκη και υπήρχε η διάθεση να δωριθεί στο Μουσείο Μπενάκη.
Του Νικ. Α. Παπαθεοδώρου (nikapap@hotmail.com)
—————————————
[1] Βλέπε: Παπαθεοδώρου Νικόλαος, Ο στρατηγός Ιωάννης Άρτης, εφ. «Ελευθερία», Λάρισα, 18 και 25 Μαΐου 2016. Του ιδίου «Ιχνηλατώντας την παλιά Λάρισα-Γ΄(2016) σελ. 87-92. Ο Ιωάννης Άρτης (Μεσολόγγι 1861 - Λάρισα 1956) κατά τη διάρκεια των Βαλκανικών πολέμων ήταν ο διοικητής της Ίλης Ιππικού η οποία απελευθέρωσε το 1912 την Καστοριά και την Φλώρινα. Ακόμα και σήμερα στις πόλεις αυτές ο στρατηγός θεωρείται εθνικός ήρωας.
[2]. Ο Θοδωράκης Γρίβας ήταν γιος του Δημητρίου (Δράκου) Γρίβα, και από το 1815 ήταν αρματολός στη Ρούμελη. Κατά την εφηβική του ηλικία υπηρέτησε στην αυλή του Αλή πασά σαν υποτακτικός.
[3]. Η φορεσιά είχε τη μεγάλη τύχη να διασωθεί από τις διάφορες περιπέτειες (έξοδος Μεσολογγίου, αιχμαλωσία, διαμονή στην Πρέβεζα) χάρη στην προσπάθεια και την προνοητικότητα της Ειρηνούλας.
[4]. Η Καλλιόπη Κολόμβου του Ιωάννου ήταν θετή κόρη του Κωνσταντίνου (1819-1886) και της Αικατερίνης Δημητριάδου. Το 1896, σε ηλικία 16 ετών, παντρεύτηκε τον πολύ μεγαλύτερό της δικηγόρο Κωνσταντίνο Ασημάκη. Η προίκα που της αναλογούσε ανερχόταν σε 350 ακίνητα. Βλέπε: Μπάρμπας Δημήτριος, «Δύο προικοσύμφωνα της οικογένειας Δημητριάδη (1891-1896)», περ. Θεσσαλικό Ημερολόγιο, τόμ. 64, Λάρισα (2013) σελ. 341-344. Το ζευγάρι απέκτησε τρία τέκνα, όμως ο Ασημάκης που έπασχε από σακχαρώδη διαβήτη πέθανε τον Οκτώβριο του 1899 αιφνιδίως στην έδρα κατά τη διάρκεια μιας δίκης (μαρτυρία Αθηνάς Άρτη-Ζέζα).
[5] Η εφημερίδα των Αθηνών «Ελλάς», της 19ης Οκτωβρίου 1908, η οποία δημοσίευσε την φωτογραφία του Παντοστόπουλου με την Λαρισαία κόρη ημικεκλιμένη να φοράει την νυφική φορεσιά, αναφέρει ότι ήταν η Θάλεια Χαιρέτη, ενώ ο Γιώργος Γουργιώτης σε άλλη φωτογραφία της ίδιας κόρης σε όρθια στάση και με την ίδια φορεσιά, αναφέρει ότι ήταν η δεσποινίς Δρίτσα. Βλέπε: Γουργιώτης Γεώργιος, Μικρά Μελετήματα, Λαρισαίοι Φωτογράφοι του τέλους του 19ου αιώνα έως το 1940, Αθήνα, (2000) σελ.131-132. Από τις φωτογραφίες αυτές λείπει ο κεφαλόδεσμος, ο οποίος υπάρχει σε άλλες φωτογραφίες της ίδιας στολής, την οποία φοράει η σύζυγος του στρατηγού Άρτη, Καλλιόπη.
[6] Κατά την εφημερίδα «Ελλάς» ο Πανελλήνιος Διαγωνισμός Φωτογραφίας έγινε στον Βόλο, ενώ κατά τον Γιώργο Γουργιώτη έγινε στην Αθήνα.
[7] Βλέπε: εφ. «Μικρά», φύλλο της 8ης Φεβρουαρίου 1906. Το ζευγάρι Ανδρέα Βερύκιου και Ζωής Αλμέϊδα μάς είναι γνωστό ως κτήτορες, ιδιοκτήτες και κάτοικοι του γνωστού πύργου του Βερύκιου που υπήρχε μέχρι τα πρώτα μεταπολεμικά χρόνια στη γωνία των σημερινών οδών Παπαναστασίου και Μουρούζη, πίσω από την εκκλησία του Αγ. Νικολάου.
