Τελετές και μνημεία του έθνους

Από τον Βασίλη Πλατή,
φιλόλογο-δρα Ιστορίας Α.Π.Θ.

Επ’ ευκαιρία του φετινού εορτασμού της 25ης Μαρτίου, σε κάποιο χωριό της Κοζάνης, ο τοπικός ιερέας, που ο ίδιος είναι και δάσκαλος, τοποθέτησε στα καθίσματα του ιερού ναού φωτογραφίες ηρώων της Επανάστασης του 1821 και τέλεσε μνημόσυνο.

Ανάλογα, στα Γιαννιτσά της Πέλλας, κάθε χρόνο, στις 16 Φεβρουαρίου, φορείς της τοπικής κοινωνίας τελούν, μπροστά στο μνημείο του, ετήσιο μνημόσυνο για να τιμήσουν τη μνήμη του Μακεδονομάχου Γκόνου Γιώτα. Σημειωτέον, το ηρώο του Μακεδονομάχου βρίσκεται σε κεντρικό περίβλεπτο σημείο της πόλης, εύκολα προσβάσιμο και «ορατό» στον ξένο επισκέπτη.
Αλλά και στους λιγοστούς επιζώντες κατοίκους κοινοτήτων του Νομού Λάρισας διατηρείται ακόμη ως μακρινή ανάμνηση από τη δεκαετία του 1950 το τελετουργικό για τον εορτασμό της ονομαστικής εορτής του βασιλιά Παύλου στις 29 Ιουνίου εκάστου έτους. Την ημέρα εκείνη, σύμφωνα με μαρτυρίες, με βάση το πρόγραμμα που είχε καταρτιστεί από πριν, προσκαλούνταν να παρακαθίσουν στην επίσημη δοξολογία οι «αρχές του τόπου», τα δε καταστήματα και οι οικίες προβλεπόταν να είναι σημαιοστολισμένα και να παραμείνουν κλειστά έως το πέρας της δοξολογίας…
Τι σημαίνουν, λοιπόν, οι τελετουργίες αυτές καθώς και άλλες πράξεις με επιτελεστικό χαρακτήρα, που συνεχίζουν ακόμη να διαδραματίζονται σε πολλές περιοχές της χώρας, επ’ ευκαιρία διαφόρων επετείων; Προφανώς εντάσσονται στο πλαίσιο διαμόρφωσης της εθνικής μνήμης και ταυτότητας και σε αρκετές περιπτώσεις φέρουν έντονο το στοιχείο της τοπικότητας. Αφορούν δε στην πρόσληψη του παρελθόντος από τους συγκαιρινούς, στον τρόπο που διαβάζουμε την ιστορία μας, στο τι επιλέγουμε να προβάλλουμε από το παρελθόν και τι προτιμάμε να αποσιωπήσουμε.
Με παρόμοιο τρόπο νοηματοδοτείται η ανέγερση μνημείων, που συγκροτούν το πάνθεον των ηρώων, την εθνική πινακοθήκη. Στο πεδίο αυτό, οι επιλογές των καλλιτεχνών αναφορικά με το πώς επιλέγουν να παραστήσουν και απεικονίσουν τους εθνικούς ήρωες συνυφαίνονται με τον τρόπο που οι ίδιοι κατανοούν την προσωπικότητα και τη δράση των ηρώων, ενώ σε πολλές περιπτώσεις το ιδεολογικό επίχρισμα είναι εμφανές. Προηγείται βέβαια η ανάθεση του «έργου» σε συγκεκριμένο καλλιτέχνη από τον κρατικό ή τοπικό φορέα που το χρηματοδοτεί με φανερές ή λιγότερο φανερές συνδηλώσεις.
Μια γρήγορη ματιά στα μνημεία της Λάρισας που έχουν τοποθετηθεί σε κεντρικά σημεία της, υποδεικνύει το στοιχείο της τοπικότητας. Για παράδειγμα, στην Κεντρική πλατεία της πόλης, έχουν στηθεί δύο προτομές που αποδίδουν εμβληματικές μορφές της νεότερης και σύγχρονης ιστορίας της περιοχής (τον διαπρεπή λόγιο Κωνσταντίνο Κούμα και τον εξέχοντα δήμαρχο της πόλης Μιχαήλ Σάπκα), ενώ απεστραμμένο προς τους δύο προηγούμενους έχει το βλέμμα του ο ανδριάντας του Ελευθερίου Βενιζέλου, που ατενίζει προς την ομώνυμη οδό οραματιζόμενος μια νέα «Μεγάλη Ιδέα».
Στην Πλατεία Νομαρχίας, εξάλλου, δεσπόζει ο επιβλητικός ανδριάντας του Ρήγα Βελεστινλή, που με την πληθωρική παρουσία του σαλπίζει τον πολεμικό θούριο προς άπαντες τους λαούς της Βαλκανικής. Ο ανδριάντας του Γεωργάκη Ολύμπιου βρήκε τη θέση του στο κέντρο της Τρίγωνης Πλατείας, ενώ εκείνος του Θεόδωρου Κολοκοτρώνη στέκει μάλλον παραγκωνισμένος σε μια γωνιά της Πλατείας Αγίου Βελισάριου, λες και εκδικούνται την τριπολιτσιώτικη καταγωγή του ήρωα.
Την ενότητα της ιστορικής πορείας του έθνους συνέχουν σιωπηρά οι προτομές των ηρώων που κοσμούν το άλσος του Αλκαζάρ, παραπλεύρως του Κηποθέατρου: του ιστορικού Θεόκλητου Φαρμακίδη, του ήρωα Αθανάσιου Διάκου, που μαρτύρησε περίπου τέτοια εποχή, του ευπατρίδη Παύλου Μελά και του υπίατρου Εμμανουήλ Μανουσάκη στο τέλος της νοητής γραμμής που συνδέει χρονικά τις αναπαρασταθείσες μορφές. Ο τελευταίος, αξίζει να σημειωθεί, προσέφερε σημαντικό έργο στην καταπολέμηση της ελονοσίας στο θεσσαλικό κάμπο μεταξύ 1936-1940, όπως υποδεικνύεται στο βάθρο της προτομής του.
Επίσης, σε συνάρτηση με τα παραπάνω μνημεία, άξιο αναφοράς είναι ότι στο βάθρο της προτομής του αγάλματος του Παύλου Μελά έχει χαραχθεί η πληροφορία ότι ο ήρωας-σύμβολο του Μακεδονικού Αγώνα ξεκίνησε την πορεία του προς τη Μακεδονία, το 1904, από τη Λάρισα, γεγονός που, ως φαίνεται, περιποιούσε τιμή και στην ίδια την πόλη.
Αντίθετα, η πλειονότητα των μνημείων που έχουν ανεγερθεί στο πάρκο του Αγίου Αχίλλειου, αναπαριστούν προσωπικότητες που δραστηριοποιήθηκαν στη διάρκεια της σκληρής περιόδου της Κατοχής-Αντίστασης και του Εμφυλίου Πολέμου, με φωτεινή εξαίρεση το μνημείο του μητροπολίτη Πολύκαρπου Δαρδαίου απέναντι από τον Μητροπολιτικό Ναό του Αγίου Αχίλλειου, ο οποίος έδρασε προεπαναστατικά και θανατώθηκε λίγους μήνες μετά το ξέσπασμα της Επανάστασης.
Το πνεύμα της νεωτερικότητας που επικράτησε κυρίως κατά τις τελευταίες δεκαετίες στην πόλη της Λάρισας και σηματοδότησε τη μετάβαση από το εθνικό παρελθόν στη σύγχρονη παγκοσμιοποιημένη εποχή, αναδεικνύουν, μεταξύ αρκετών άλλων, το «εύγλωττο» και προσφυές μνημείο των ανθρωπίνων δικαιωμάτων που εγκαταστάθηκε στην Πλατεία Νομαρχίας καθώς και το μνημείο του Ολοκαυτώματος των Εβραίων στην ομώνυμη πλατεία. Εν κατακλείδι, μέσα από τελετουργίες, αναπαραστάσεις, δρώμενα, εικόνες οι λαοί συγκροτούν τη δημόσια ιστορία τους βιώνοντας το παρελθόν μέσα στο παρόν και οραματιζόμενοι το μέλλον.