Ένα από αυτά είναι και τα χελιδονίσματα, ένα αναβλαστικό έθιμο που λαμβάνει χώρα τον Μάρτιο, τον πρώτο μήνα της άνοιξης. Σκοπός του εθίμου είναι η υποβοήθηση της βλάστησης της γης. Ανάλογα αναβλαστικά έθιμα είναι η Πρωταπριλιά στη διάρκεια της οποίας οι άνθρωποι συνηθίζουν να λένε ψέματα με σκοπό να ξεγελάσουν τις βλαπτικές δυνάμεις που πιστεύουν ότι μπορεί να εμποδίσουν την ευφορία της γης, αλλά και η έξοδος στη φύση την Πρωτομαγιά.
Ο Μάρτιος, ο πρώτος μήνας της άνοιξης έχει συνήθως άστατο καιρό και για τον λόγο αυτό, ο λαός μας, έδωσε στον Μάρτη πολλά ονόματα: Μάρτης ο Κλαψόγελος, ο Πεντάγνωμος, ο Γδάρτης, ο Καψομάρτης, ο Ανοιξιάτης, ο Παλαβιάρης, καθώς και πολλές παροιμίες: «Μάρτης, γδάρτης και καλός παλουκοκάφτης», «Ο Μάρτης μια κλαίει και μια γελά», «Αν ρίξει ο Μάρτης δυό νερά κι ο Απρίλης άλλο ένα, χαρά σε ’κείνον τον ζευγά που ’χει στη γη σπαρμένα».
Σύμφωνα με την παράδοση, ο Μάρτης έχει δύο γυναίκες. Η μία είναι καλή, ανοιχτόκαρδη και γελαστή και η άλλη, σκουντουφλιάρα και θυμοσιάρα. Κι όταν πάει στη γελαστή γίνεται κι ο καιρός γελαστός, κι όταν πάει στη σκουντουφλιάρα χαλάει.
Σύμφωνα πάλι με τον λαό οι έξι πρώτες μέρες του Μάρτη λέγονται δρίμες, γιατί λόγω του άσχημου και άστατου καιρού είναι επικίνδυνες για διάφορες ασθένειες. Επίσης οι μανάδες επειδή ξέρουν τις βλαβερές συνέπειες του ήλιου που κάνει την εμφάνισή του τον Μάρτη, προφυλάσσουν τα παιδιά τους φορώντας τους ένα βραχιολάκι, τον «Μάρτη», φτιαγμένο από άσπρη και κόκκινη συνήθως κλωστή. Τα παιδιά το φοράνε μέχρι να δούνε τα πρώτα χελιδόνια. Τότε θα κρεμάσουν το βραχιόλι στο κλαδί ενός δέντρου για να το πάρουν τα χελιδόνια που φτιάχνουν τη φωλιά τους. Σε άλλες περιπτώσεις τα παιδιά φοράνε τον «Μάρτη» μέχρι την Ανάσταση.
Αρκετά είναι τα έθιμα του λαού μας. Έτσι, την παραμονή της 1ης Μαρτίου, οι άνθρωποι, διώχνουν τον χειμώνα, βάζοντας έναν ηλικιωμένο να παριστάνει τον Φεβρουάριο, καβάλα σ’ έναν γάιδαρο. Τα παιδιά τον ακολουθούν φωνάζοντας: «Όξω κουτσοφλέβαρε, να ’ρθει ο Μάρτης με χαρά και με πολλά λουλούδια»: Τα παιδιά την πρώτη μέρα του Μάρτη και της άνοιξης τραγουδούν κάλαντα, τα Χελιδονίσματα, κρατώντας ένα ξύλινο χελιδόνι στερεωμένο σε μια ξύλινη βάση.
Xελιδόνα έρχεται απ’ τη Mαύρη θάλασσα και λάλησε. Mώρ’ καλή νοικοκυρά, έβγα στο κελάρι, φέρε αυγά και σκοινιά να δέσομε το Mάρτη.
Ήρθ’ ο Μάρτης ο καλός κι ο Απρίλης δροσερός, ήρθανε τρία πουλάκια και καθίσαν στα κλαδάκια, ήρθε, ήρθε η χελιδόνα, ήρθε, ήρθε η μελιδόνα.
Σε πολλές περιοχές της χώρας μας, την πρώτη Μαρτίου ή στις 21 Μαρτίου, ημέρα της εαρινής ισημερίας, τα παιδιά γυρνάνε στα σπίτια κρατώντας ένα αρθρωτό ομοίωμα χελιδονιού, τη «χελιδόνα», και τραγουδούν ένα είδος καλάντων, τα χελιδονίσματα. Το έθιμο της χελιδόνας, έχει τις επιβιώνει μέχρι τις μέρες μας σε πολλά μέρη της Ελλάδας όπως Ήπειρο, Θεσσαλία, Μακεδονία, Θράκη.
Και η χελιδόνα, με τη μαύρη ράχη και την άσπρη κοιλιά, ξεκινώντας από την ειδωλολατρική Ελλάδα και πετώντας ασταμάτητα, από άνοιξη σε άνοιξη, για αιώνες ολόκληρους, πέρασε από το Βυζάντιο, και συνεχίζοντας το ταξίδι της έφτασε μέχρι τις ημέρες μας και κελαηδά ακόμα.
Ο «Μάρτης», ή Μαρτιά, είναι ένα παμπάλαιο έθιμο, που έχει τις ρίζες του στην Αρχαία Ελλάδα, και μάλιστα στα Ελευσίνια Μυστήρια. Οι μύστες των Ελευσίνιων Μυστηρίων, έδεναν μια κλωστή, την «Κρόκη», στο δεξί τους χέρι και το αριστερό τους πόδι. Από την 1η ως τις 31 του Μάρτη, τα παιδιά φορούν στο χέρι τους, στον καρπό, ένα βραχιολάκι φτιαγμένο από στριμμένη άσπρη και κόκκινη κλωστή, τον «Μάρτη» ή «Μαρτιά» για να μη καούν από τον ήλιο. Το βραχιολάκι αυτό το βγάζουν στο τέλος του μήνα, ή το αφήνουν πάνω στις τριανταφυλλιές, όταν δουν το πρώτο χελιδόνι, για να τον πάρουν τα πουλιά και να τον χρησιμοποιήσουν για να χτίσουν τη φωλιά τους. Ο Παυσανίας λέει πως την πρόληψη αυτήν την είχαν πάρει από τους Αιγυπτίους και το έθιμο, πέρασε και στο Βυζάντιο.
Τα Χελιδονίσματα είναι κάλαντα που έλεγαν τα παιδιά κι ακόμη τα λένε και σήμερα, τριγυρνώντας από σπίτι σε σπίτι και μαζεύοντας χρήματα. Κρατούσαν ένα καλάθι γεμάτο με φύλλα κισσού και πάνω έβαζαν ένα ξύλινο ομοίωμα χελιδονιού και, όπως γίνεται σήμερα με τα «σούρβα» στην περιοχή Ολύμπου και Κοζάνης. Υπάρχει κι ένα άλλο έθιμο σχετικά με τις κακοκαιρίες του Μάρτη, που εξηγεί επίσης γιατί ο Φεβρουάριος έχει 28 μέρες. Τα παλιά χρόνια, ο Φεβρουάριος είχε 31 μέρες και ο Μάρτιος 28. Αυτό άλλαξε, όταν ο Μάρτης, θέλησε να τιμωρήσει μια γριά που νόμισε ότι μπορούσε να μιλήσει με αυθάδεια για τη δύναμή του. Η γριά του παραμυθιού λοιπόν, έβοσκε τον Μάρτη τα προβατάκια της, αλλά φοβόταν τις παγωνιές του. Όταν έφτασε η τελευταία μέρα του, νόμισε πως τη γλίτωσε και είπε γελώντας: «Πριτς Μάρτς, τα ξεχειμώνιασα τα κατσικάκια μου!». Εξω φρενών ο Μάρτης δανείστηκε τρεις μέρες από τον Φεβρουάριο κι έκανε τέτοιο κρύο τσουχτερό που πάγωσαν όλα.
Από τον Απ. Ποντίκα, δάσκαλο, θεολόγο, φιλόλογο
