Ο βιογράφος του Ιγνάτιος ιεροδιάκονος, εκθέτει τα λεγόμενα του ίδιου του Πολυκάρπου: ο σουλτάνος, όπως διέταξε τον απαγχονισμό του πατριάρχη Γρηγορίου Ε’ και άλλων επισκόπων της Κων/πόλεως, το ίδιο έκανε και τώρα. Τον Πολύκαρπο είχαν προτείνει να φυγαδεύσουν από την προσωρινή φυλάκισή του οι κλεφταρματολοί της περιοχής. Δεν δέχτηκε, επειδή το οθωμανικό στρατοκρατικό σύστημα, όπως ίσχυε τότε, θα ξεσπούσε στον λαό της Λάρισας και της Θεσσαλίας. Το γεγονός αυτό τον ανέδειξε στη συνείδηση των νεωτέρων γενεών σε εθνομάρτυρα.
Ο Πολύκαρπος Δαρδιώτης (Δαρδαίος επί το λογιότερον) γεννήθηκε στη Δάρδα της Κορυτσάς το 1778 και λεγόταν Βέσσης ή Μπόσης. Θεωρείται ότι ήταν Αλβανός στην καταγωγή, αλλά με βάση τα τότε ισχύοντα αισθανόταν Ρωμηός, Οθωμανός υπήκοος. Η μοίρα του τον έφερε στη Λάρισα για έναν λόγο. Ως τιτουλάριος επίσκοπος Τρωάδος υπήρξε αναπληρωτής μητροπολίτης Εφέσου, Μητρόπολη που έλαβε ο Διονύσιος Καλλιάρχης, πρώην Λαρίσης (1791-1803) και ιερομάρτυρας (10 Απριλίου 1821). Όταν ανέλαβε εξετίμησε τον Πολύκαρπο γιατί υπήρξε άψογος στα οικονομικά και έπιασε ο λόγος του να σταλεί από την Ιερά Σύνοδο στη Λάρισα. Η δεκαετία του εδώ συνέπεσε με την πρώτη ακμή των γραμμάτων στην πόλη, που συντηρούσε η μικρή (μερικές εκατοντάδες χριστιανικές οικογένειες) ισχυρή αστική τάξη σε μία πόλη 20.000 κατοίκων. Στη Λάρισα τότε διέμενε ο Γιάννης Βηλαράς, πρωτοπόρος των γραμμάτων της εποχής, απόλυτος δημοτικιστής. Από το 1816 διέμενε ο Ιωάννης Οικονόμος Λαρισαίος. Τελευταίο συγγραφικό έργο της περιόδου είναι ο «Βίος του αμαρτωλού Πολυκάρπου» που έγραψε ο Ιγνάτιος στους επόμενους μήνες, τον οποίο σχολίασε και εξέδωσε ο ιερέας Σπύρος Ζέγκος το 1927.
Ο «Βίος» είναι ένα ειδικό λογοτεχνικό κείμενο που συνεχίζει τη βυζαντινή παράδοση, με συναξαριακή γλώσσα εμπλουτισμένη με διαλόγους σε πιο λαϊκή ελληνική, περιέχοντας αλβανικά και τουρκικά. Περιγράφει την αντίσταση του Πολυκάρπου από τις αυθαιρεσίες των αξιωματούχων του συστήματος. Αποσκοπούσε στην αποκατάσταση της μνήμης του μάρτυρα Πολυκάρπου, τις πραγματικές αιτίες που καρατομήθηκε οδυνηρά με τριπλό χτύπημα. Προήλθε από τη δυσμένεια του Δράμαλη, αφού υπήρχε λιγότερο οδυνηρός τρόπος, όπως η αγχόνη. Είναι ποιητικό έργο, εφόσον ο συγγραφέας αναβιώνει στο πρόσωπο του μητροπολίτη το πρότυπο του Χριστού όπως περιγράφεται από τον Ιωάννη στο τέταρτο Ευαγγέλιο (δίκη, σταύρωση και ταφή), αλλά και στην Αποκάλυψη. Αυτό σημαίνει ότι οι πληροφορίες που δίνει, ασφαλώς αληθινές και αξιόπιστες, απαιτούν ειδική διαπραγμάτευση.
Στην ουσία περιγράφεται ένα ειδικό θέμα, ο αγώνας του Πολυκάρπου με τον επίσκοπο Άνθιμο, ο οποίος χρησιμοποιώντας -υπέρ τα εσκαμμένα- τα πολιτικά μέσα της εποχής, δηλαδή τον Αλή πασά, πέτυχε να διοριστεί επίσκοπος Σταγών καταργώντας άλλον εν υπηρεσία. Ο Πολύκαρπος αρνήθηκε στην αρχή να τον δεχτεί, αλλά τον έπεισαν οι Έλληνες σύμβουλοι του Αλή πασά, να κάνει «οικονομία», χάριν δηλαδή του γενικού συμφέροντος, αφού ο «τύραννος», όπως τον αποκαλούν, θα του έκανε κακό. Τόσο με τον Αλή πασά, όσο και με τον πιο αξιοπρεπή γιο του Βελή πασά που έδρευε σε Λάρισα-Τύρναβο, αλλά μετά και με τον Δράμαλη ήλθε σε αντιπαράθεση, γιατί δεν δεχόταν την επεμβατικότητά τους στην Εκκλησία, τα «θελήματα». Ο Αλή πασάς όμως θα πέσει σε δυσμένεια και τελικά θα καθαιρεθεί. Ο Ιγνάτιος θεωρεί ότι συνέβαλε ο Πολύκαρπος, αφού για να αποφύγει τη σύλληψη είχε διαφύγει στην Κων/πολη. Ήταν εποχή που το Πατριαρχείο προσπαθούσε να αναδιοργανωθεί και να επιβάλει τη θέση του, εκπροσωπώντας πολίτες β’ κατηγορίας. Λειτουργεί ως Οθωμανός υπήκοος, ο οποίος προσπαθεί να σώσει το ποίμνιο από την επικίνδυνη επαναστατική δράση στη Θεσσαλία (Πήλιο, Βελεστίνο), η οποία δεν φαινόταν να ευοδώνεται, όπως και έγινε αργότερα, σε αντίθεση με τις πιο ασφαλείς περιοχές Πελοπόννησο-Στερεά και νησιά. Όσοι Λαρισαίοι έγιναν επαναστάτες βρέθηκαν στη Νότια Ελλάδα.
Ο Πολύκαρπος εκφράζει τη δεύτερη τάση που υπήρχε στην προεπαναστατική Ελλάδα, αυτή της Ρωμιοσύνης που ήταν υπέρ της ακεραιότητας, αλλά και ανανέωσης της οθωμανικής αυτοκρατορίας, άποψη που εξέφραζαν οι Φαναριώτες, ο Θεσσαλός Ρήγας Βελεστινλής και άλλοι. Ο ίδιος είχε σχέση με τη φαναριώτικη οικογένεια Μουρούζη. Βέβαια σήμερα επικράτησε η άποψη της εθνικής επαναστάσεως 1821 με έναν ετεροβαρή τρόπο, αγνοώντας εκατοντάδες χιλιάδες θύματα, αλλά και καταστροφή του υπόλοιπου ελληνισμού της αυτοκρατορίας, στο διάστημα ενός αιώνα, εφόσον και στην Τουρκία και στα Βαλκάνια επικράτησαν εθνικιστές.
Αυτό σημαίνει ότι μερικοί (μη επαγγελματίες) ιστοριοδίφες δεν κατενόησαν τι αντιπροσώπευε ο Πολύκαρπος. Ούτε εξετίμησαν ότι τα έβαλε μόνος με το οθωμανικό σύστημα, αγωνιζόμενος για την αξιοπρέπεια της Εκκλησίας και του Γένους. Άλλωστε οργάνωσε σχολεία, φιλανθρωπία. Παραβλέπουν την εικόνα της άριστης σχέσης που διατηρούσε με το ποίμνιο όπως αναφέρει ο Άγγλος H. Holland: στο περιβάλλον του συγκεντρώνονται όλοι, γίνονται ελεύθερα διάλογοι, ο λαός τον τιμά προστρέχοντας στις λειτουργίες του στον Άγιο Αχίλλιο (υπολογίζει 500 άτομα!), ενώ τον πλαισιώνουν καλλιεργημένα άτομα.
Ο Βηλαράς δεν ήταν τυχαίος που του αφιέρωσε ποίημα τονίζοντας ότι «πασχίζει για την αλήθεια». Ακόμα και την περίφημη καταγγελία αστών της Λάρισας (μεταξύ των οποίων ένας τσιφλικάς!) για μεγάλη φορολογία την έκαναν σημαία να αποδείξουν έναν υποθετικό αντιδραστικό ρόλο του ως εκπρόσωπο του Πατριαρχείου, το οποίο από την κοσμοθεωρία του δεν θέλει να χύνεται αίμα. Βεβαίως ευλογεί και τα όπλα των επαναστατών, αν το ζητήσουν, εφαρμόζοντας πάντα την «οικονομία», αρχή που εκφράζει το ρωμαϊκό δίκαιο και η Εκκλησία, γεγονός που συνεπάγεται αναστολή τήρησης κάποιων κανονισμών εντός ορίων, για τη σωτηρία ατόμων ή λαού που κινδυνεύει, όπως π.χ. όταν είναι υποδουλωμένοι. Ο ίδιος ο Πολύκαρπος που αρνήθηκε να παραιτηθεί για να πάρει άλλη ανώτερη Μητρόπολη, έλεγε ότι αγαπά τη Λάρισα, όπως και ότι οι Λαρισαίοι τον αγαπούν. Πέθανε γι’ αυτή.
Από τον Σταύρο Γουλούλη
