Είχαμε κάτι κρούσματα, βοηθήστε τον κόσμο για να μην έχουμε νεκρούς». Τάδε έφη: Δρ. Σωτήρης Τσιόδρας, καθηγητής Παθολογίας-Λοιμώξεων Ιατρικής Σχολής Παν/μίου Αθηνών (απευθυνόμενος προς Ρομά Έλληνες πολίτες, κατοίκους της συνοικίας Νέας Σμύρνης της Λάρισας, 10/4/2020).
Εδώ και 2.300 περίπου χρόνια, ο Αριστοτέλης (384-322 π.Χ.) μας τα έχει πει σχεδόν όλα για την «Τέχνη της Πειθούς». Μας έχει πει σχεδόν όλα όσα πρέπει να γνωρίζουμε για την τέχνη αξιοποίησης της δύναμης του Λόγου. Ο Αριστοτέλης ήταν ο πρώτος που τεκμηρίωσε με επιστημονικό τρόπο ότι η πειθώ είναι μια Τέχνη. Παρατηρώντας τη συμπεριφορά των συμπολιτών του, ως «κοινωνικά όντα», ο Αριστοτέλης διαπίστωσε πως κάθε άνθρωπος αισθάνεται καθημερινά την ανάγκη να πείσει τους συνανθρώπους του. Η ανάγκη της πειθούς ήταν παντού εμφανής στην Αρχαία Αθήνα. Υπήρχε παντού μέσα στο περιβάλλον της πρώτης στην ιστορία αντιπροσωπευτικής Δημοκρατίας, περιβάλλον μέσα στο οποίο έζησε ο Αριστοτέλης τα νεανικά του χρόνια. Κάθε Αθηναίος πολίτης, όταν ήθελε οι απόψεις του να βρουν απήχηση στην Εκκλησία του Δήμου, προσπαθούσε να κερδίσει καθημερινά (και όχι μια φορά κάθε τέσσερα χρόνια, όπως συμβαίνει στην εποχή μας) την εμπιστοσύνη της πλειοψηφίας των συμπολιτών του. Στην αθηναϊκή Δημοκρατία, η τέχνη της πειθούς δεν ήταν λοιπόν μια απλή ικανότητα. Ήταν μια ικανότητα που ανήκε στις αξίες της πολιτικής ηθικής και αρετής. Ήταν μια δύναμη που κατείχαν όσοι Αθηναίοι μπορούσαν να πείθουν συμπολίτες τους για την ορθότητα των επιχειρημάτων τους, προς όφελος της πόλης αλλά και των ιδίων, αρκετές φορές. Ζώντας στο περιβάλλον αυτό, ο Αριστοτέλης διαπίστωσε ότι η τέχνη της πειθούς είναι μια «απαιτητική» τέχνη που δύσκολα πετυχαίνει. Είναι μια τέχνη που τα «μυστικά» και τα «κόλπα» της δεν τα κληρονομεί κανείς από τους γονείς του. Είναι μια τέχνη που η γνώση εφαρμογής της δεν μαθαίνεται μόνο μέσω της εμπειρίας. Κατά τον Αριστοτέλη, η πειθώ είναι μια πολυσύνθετη τέχνη που απαιτείται να διδάσκεται.
Με βάση αυτές τις παραστάσεις και διαπιστώσεις, ο Αριστοτέλης έγραψε ένα σπουδαίο έργο για να περιγράψει τον τρόπο διδασκαλίας της τέχνης της πειθούς. Πρόκειται για τη «Ρητορική», ένα περίφημο κείμενο που αποτελεί, εδώ και 2.300 χρόνια, θεμελιώδες εγχειρίδιο αναφοράς, σε κάθε Πανεπιστήμιο διεθνώς, για τη διδασκαλία μαθημάτων Λόγου και Επικοινωνίας. Είναι ένα έργο που ενέπνευσε και συνεχίζει να εμπνέει δασκάλους, φιλοσόφους, επικοινωνιολόγους, ρήτορες και πολιτικούς, όπου γης. Με βάση την Αριστοτελική «Ρητορική», όταν ένας ομιλητής θέλει να πείσει έχει έναν σκοπό: να «μετακινήσει» το ακροατήριό του από ένα σημείο Χ (την «αφετηρία») σε ένα σημείο Υ (τον «στόχο»). Αν επιτευχθεί αυτή η «μετακίνηση» του ακροατηρίου, από το σημείο Χ στο σημείο Υ, τότε επιτυγχάνεται η «πειθώ». Βέβαια η επίτευξη της πειθούς μπορεί να συναντά δυσκολίες. Αυτό συμβαίνει όταν το ακροατήριο αρνείται πεισματικά να «μετακινηθεί» από την «αφετηρία» του. Όταν το ακροατήριο αντιστέκεται σε κάθε λογικό επιχείρημα του ομιλητή. Όταν οι ακροατές είναι αδιάλλακτοι και παραμένουν ακλόνητοι στις απόψεις και στις συνήθειές τους. Για τον χειρισμό αυτών των «δύσκολων» περιπτώσεων απαιτείται να εφαρμοστεί συστηματικά η «τέχνη της πειθούς», που, κατά τον Αριστοτέλη, είναι «η τέχνη να πείθουμε ανθρώπους να κάνουν αυτό που κανονικά δεν θα έκαναν, αν δεν τους το ζητούσαμε».
Αλήθεια πώς μπορεί να επιτευχθεί η πειθώ σε «δύσκολες» περιπτώσεις; Με βάση την Αριστοτελική «Ρητορική», για να πείσει ο ομιλητής το ακροατήριό του πρέπει να ακολουθήσει τρεις αρχές: α) Την επίκληση στη Λογική: η Λογική αναφέρεται στη χρήση λογικών και τεκμηριωμένων επιχειρημάτων. β) Την επίκληση στο Πάθος: το Πάθος αναφέρεται στα συναισθήματα του ακροατηρίου, με τα οποία ο ομιλητής πρέπει να ταυτιστεί. Το Πάθος είναι η ενσυναίσθηση του ομιλητή. Όταν ο ομιλητής βάζει τον εαυτό του στη θέση των ακροατών του. γ) Την επίκληση στο Ήθος: το Ήθος αναφέρεται στον χαρακτήρα του ομιλητή, στην ειλικρίνεια και στην αξιοπιστία του, στο παράδειγμα που αυτός πρεσβεύει.
Η αναμφισβήτητα διαχρονική αξία των τριών αυτών αρχών είναι στις μέρες μας ακόμη περισσότερο πολύτιμη. Στις μέρες της πανδημίας, η αξία της Αριστοτελικής τριάδας (Λόγος, Πάθος, Ήθος) είναι πολύτιμη, καταρχάς, για τον καθένα από εμάς, που ίσως χρειάζεται να πείσει κοντινούς του ανθρώπους, συγγενείς και φίλους, για ουσιώδη πράγματα: να σέβονται τους συνανθρώπους τους με το παράδειγμά τους, να τηρούν τα μέτρα πρόληψης και υγιεινής και, κυρίως, να μένουν, όσο το δυνατόν περισσότερο, στα σπίτια τους. Όταν κάποιος από εμάς χρειάζεται να πείσει συνανθρώπους του για αυτά τα ουσιώδη, μπορεί να το πετύχει μέσω της χρήσης λογικών επιχειρημάτων (Λογική), δείχνοντας κατανόηση στα συναισθήματα και στα προβλήματα των συνανθρώπων του (Πάθος) και, κυρίως, μέσω της υπεύθυνης στάσης του (Ήθος). Επίσης, η Λογική, το Πάθος και, κυρίως, το Ήθος, είναι πρωτίστως σημαντικές αξίες για όσους, πάντοτε (και όχι μόνο τώρα), έχουν ευθύνη να δίνουν το «καλό» παράδειγμα προς τους συμπολίτες τους. Και αυτοί είναι, μεταξύ άλλων, οι δάσκαλοι των παιδιών μας, τα «δημόσια» πρόσωπα, οι θρησκευτικοί, στρατιωτικοί και πολιτικοί μας ηγέτες.
Η αξία της τριάδας (Λογική, Πάθος, Ήθος) είναι βέβαια ακόμη περισσότερο πολύτιμη για όσους έχουν αναλάβει, εκ μέρους της Πολιτείας, την ευθύνη της πειθούς όλων μας. Το βαρύτερο «φορτίο» αυτή της ευθύνης το έχει αναλάβει ο καθηγητής κ. Σωτήρης Τσιόδρας, ο οποίος, κατά γενική ομολογία, έχει κερδίσει την εκτίμηση και την εμπιστοσύνη όλων μας. Πιστεύω ότι ο κ. Τσιόδρας θα έχει μελετήσει ή θα έχει διδαχθεί τον Αριστοτέλη. Το πιστεύω αυτό γιατί προσπαθεί, με υψηλό αίσθημα ευθύνης και με ηθική αξία, αξιοποιώντας στην πράξη την τριάδα (Λόγος, Πάθος, Ήθος), να μας πείσει να κάνουμε κάτι αντίθετο με την ιδιοσυγκρασία μας, ως Έλληνες: να μας πείσει ότι είναι απολύτως απαραίτητο, για την υγεία μας, να μένουμε κλεισμένοι στα σπίτια μας. Και νομίζω ότι μας έπεισε! Πιστεύω ότι έπεισε τουλάχιστον τη συντριπτική πλειοψηφία από εμάς.
Η προσπάθειά του ίσως να ήταν πιο δύσκολη, όταν έπρεπε να πείσει και τους συμπολίτες μας Ρομά στη Νέα Σμύρνη της Λάρισας να κάνουν και αυτοί το ίδιο: να μένουν στα σπίτια τους. Ιδιαίτερα τώρα που η αρρώστια έχει χτυπήσει την πόρτα τους, αυτό είναι απολύτως αναγκαίο για την υγεία τους και για την υγεία όλων μας. Απ’ ό,τι φαίνεται και τους Ρομά τους έπεισε! Οι περισσότεροι μένουν στα σπίτια τους, όπως κάνουν και οι περισσότεροι Λαρισαίοι πολίτες. Θα ήθελα να αναφέρω δύο λόγους για τους οποίους η προσπάθεια της πειθούς ίσως να ήταν δυσκολότερη στην περίπτωση των συμπολιτών μας Ρομά. Πρώτον, για τους Ρομά κάθε «στέρηση» ελευθερίας είναι αντίθετη με τον τρόπο ζωής και την κουλτούρα τους. Για τους Ρομά η ελευθερία κυλάει μέσα στο αίμα της φυλής τους. Δεύτερον, για τους Ρομά κάθε έκκληση για κατ’ οίκον αυτοπεριορισμό, μπορεί να έχει σκοπό την υγεία τους και την υγεία όλων, ωστόσο τους απευθύνεται από μια κοινωνία και μια πολιτεία οι οποίες, παρά τις υποσχέσεις για ισότητα, δεν τους έχουν ακόμη αποδεχτεί ως πλήρως ισότιμα μέλη τους. Πολλοί συμπολίτες μας Ρομά μπορεί να ανησυχούν ότι εξαιτίας της καραντίνας και, κυρίως όταν τελειώσει η καραντίνα, θα συνεχίσουν να ζουν, ίσως βαθύτερα, μέσα στην κοινωνική απομόνωση.
Για επίλογο θα επαναλάβω τις τρεις προτάσεις του προλόγου του άρθρου. Είναι οι τρεις προτάσεις που μόνο αυτές απηύθυνε ο κ. Τσιόδρας προς τους Ρομά συμπολίτες μας στη Νέα Σμύρνη. Επαναλαμβάνω τις προτάσεις αυτές με τη διαφορά ότι σημειώνω σε παρενθέσεις την επίκληση που έμμεσα χρησιμοποίησε ο καθηγητής στις αντίστοιχες αξιακές αρχές της Αριστοτελικής πειθούς: «Είμαστε όλοι αδέλφια, μαζί σε αυτό (επίκληση στο Πάθος)…αδέλφια είμαστε αλλά πρέπει να τηρείτε τα μέτρα (επίκληση στο Πάθος και στη Λογική). Πρέπει να μένετε σπίτι 14 ημέρες μέχρι να το ξεπεράσετε (επίκληση στη Λογική). Είχαμε κάτι κρούσματα, βοηθήστε τον κόσμο για να μην έχουμε νεκρούς (επίκληση στο Πάθος και στη Λογική)». Θα παρατηρήσατε ότι ο καθηγητής χρησιμοποίησε τον πρώτο πληθυντικό αριθμό. Επίσης θα παρατηρήσατε ότι δεν έκανε καμία επίκληση στο Ήθος. Δεν χρειάστηκε! Ήδη είχε κερδίσει τον σεβασμό και την εμπιστοσύνη των Ρομά και αυτό φάνηκε από την αγάπη που του προσέφεραν και το θερμό καλωσόρισμα που του επιφύλαξαν!
Από τον Δρ. Βασίλη Χ. Γερογιάννη, καθηγητή του Τμήματος Ψηφιακών Συστημάτων στο Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας
