Η αναγνώριση τέτοιων ταυτοτήτων από το κράτος θεωρούνταν αντιφιλελεύθερη, διότι καταπατούσε την ελευθερία του ατόμου. Καταπατούσε και το δικαίωμά του να μην υπόκειται σε κρατικούς περιορισμούς που να συσχετίζονται με την ταυτότητά του. Πρόκειται για ιστορικό επιχείρημα υπέρ της ανεκτικότητας, που αναδεικνύει όμως τη σύγκρουση μεταξύ της περιοριστικής φύσης των ταυτοτήτων και των φιλελεύθερων ιδανικών. Από τη μία, λοιπόν, υπάρχει η άποψη ότι οι ταυτότητες λειτουργούν περιοριστικά, από την άλλη ότι οι κοινωνικές ταυτότητες προσφέρουν στους ανθρώπους επιλογές και αυτό λειτουργεί απελευθερωτικά.
Και αυτό διότι η κοινωνική ταυτότητα δύναται από τη μία να οδηγήσει στην κρατική παροχή αγαθών και προνομίων. Από την άλλη να βαρύνει με άδικη και υποχρεωτική υιοθέτηση κανόνων και υποχρεώσεων τα μέλη των συγκεκριμένων ομάδων. Μπορεί να ισχύσει και η μέση οδός: Ανεκτικότητα μεν για τις κοινωνικές ταυτότητες, μη πλήρης αναγνώριση και ενσωμάτωσή τους δε. Ναι δηλαδή στην άσκησή τους, όχι όμως στην επισημοποίησή τους.
Σε κάθε περίπτωση βασικό στοιχείο του φιλελευθερισμού δεν είναι η συμφωνία περί αυτών. Οι φιλελεύθεροι δεν συμφωνούν πάντα για κομβικές έννοιες της πολιτικής ζωής, όπως ελευθερία, ισότητα, ανεκτικότητα, ατομικότητα. Αυτή είναι και η ουσία του φιλελευθερισμού. Οι προσεγγίσεις του δεν είναι σώμα ιδεών, είναι συλλογή πηγών. Κατά συνέπεια ο φιλελευθερισμός ταυτίζεται περισσότερο με πρακτικές και όχι με ετερογενείς αρχές. Άλλωστε στις φιλελεύθερες θεωρίες της πολιτικής υπάρχουν επιλογές. Δεν πρόκειται περί μηχανικής. Οι επιλογές σχετίζονται πάντα με τις δυνατότητες και τους περιορισμούς. Περιορισμούς ηθικούς, πολιτικούς, ιστορικούς και προσωπικούς. Έτσι στην ανομοιογενή αρένα της φιλελεύθερης σκέψης εγείρονται συνεχώς προκλήσεις.
Η σύγχρονη χρήση του όρου «ταυτότητα» αναφέρεται, λοιπόν, σε χαρακτηριστικά όπως φυλή, εθνότητα, υπηκοότητα, φύλο, θρησκεία, σεξουαλικότητα. Και η ταυτότητα διαμορφώνει τα σχέδια του καθενός, παράγοντας «είδη» ανθρώπων και δημιουργώντας «ταμπέλες», καλούπια. Όλοι συναινούμε εκόντες-άκοντες στη δημιουργία τους. Τελικώς ζητούμε από τα «ταξινομημένα» άτομα να εκπληρώσουν τις προσδοκίες. Καθένας μας, όπως και ο κάθε «ταξινομημένος», προσαρμόζει την ιστορία της ζωής του σε κάποια μοτίβα, συμμορφούμενος με προσδοκίες ή απαιτήσεις.
Σε κάθε περίπτωση οι συλλογικές ταυτότητες απαιτούν αναγνώριση και σεβασμό. Άλλοτε περιορίζουν την ελευθερία και άλλοτε εξυπηρετούν την ατομικότητα ή και λειτουργούν εις βάρος άλλων πραγμάτων στα οποία αποδίδουμε αξία. Ας μην μας διαφεύγει όμως η σκέψη της προοπτικής κάθε ατόμου να διαμορφώσει τη ζωή του. Όλοι άλλωστε ασχολούμαστε με το ίδιο εγχείρημα. Πρόκειται για το ηθικό εγχείρημα που όλοι μοιραζόμαστε. Ο φιλελευθερισμός πάντως δεν επιζητά να δώσει στα ζητήματα αυτά ούτε πρακτική ούτε τελική καθοδήγηση.
Από τον Νίκο Ντόλα
* Ο δρ. Νίκος Ντόλας διδάσκει Πολιτική Φιλοσοφία στο Πανεπιστήμιο Αθηνών
