Η δράση τους βέβαια, μακριά από τα πάθη και τις υπερβολές των πράξεών τους στους ενεστώτες χρόνους, καταξιώνεται ή απορρίπτεται ως σημαντική μόνο με ψύχραιμη ανάλυση και αναδρομή στο παρελθόν. Συντελείται λοιπόν μόνο αν κολυμπήσουμε με έναν αναλυτικό τρόπο στα βαθιά νερά της ιστορίας ενός τόπου, μιας ηπείρου, ή και παγκόσμια εφ’ όσον οι πρωταγωνιστές ήταν μεγάλου βεληνεκούς.
Είναι απαραίτητο, θαρρώ, να επισημάνουμε ότι οι αποφάσεις και οι δράσεις τους χαρακτηρίζονται από θετικό ή αρνητικό πρόσημο, όποτε αυτές αναλύονται, ωστόσο οι χαρακτηρισμοί επηρεάζονται και εν πολλοίς οφείλονται κυρίως στην επικρατούσα αντίληψη της κοινωνίας, ιδίως όταν αυτή ως αποτέλεσμα σκληρής αντιπαλότητας έχει νικητές και ηττημένους. Εξάλλου, ένα σκληρό μότο αλήθειας επαναλαμβάνει ότι πάντα «οι νικητές γράφουν την ιστορία».
Διαλέγω αυθαίρετα και διαχρονικά τρεις περιπτώσεις ηγετών, οι οποίοι όχι τυχαία άφησαν ανεξίτηλα τα ίχνη τους, όχι απαραίτητα με θετικό τρόπο όλοι. Ο μεν Αλέξανδρος ο Μέγας είχε ως πρώτο κίνητρο την οίηση της κατάκτησης, της προσωπικής ικανοποίησης, σαφώς όμως με την επένδυση της εκδίκησης του έθνους των Ελλήνων εναντίον των Περσών. Όμως ένα έργο εξετάζεται συνολικά σε όλες τις πτυχές του, και οι υπερβολές του δρώντος ήρωα σε μέλλοντα χρόνο καλύπτονται εν πολλοίς από αξιολογήσεις σε παγκόσμια κλίμακα, όταν η διερεύνηση επεκτείνεται από τεχνικής πλευράς, μα κυρίως από πολιτισμικής αντίστοιχης. Η συνειδητή του απόφαση να συνοδεύεται από πλήθος φωτισμένων ανθρώπων της εποχής του, ιστοριογράφους, μηχανικούς, γεωγράφους, εξερευνητές κάθε είδους, με το προχωρημένο ήδη της διάδοσης της ελληνικής γλώσσας, η οποία ως θρεπτική ουσία της όλης προσπάθειας, έφερε κοντά τους πολιτισμούς Ασίας και Αφρικής με τον επελαύνοντα αντίστοιχο ελληνικό. Εξάλλου, «όλα κατ’ έριν γίγνονται» σύμφωνα με τον Ηράκλειτο, ή άλλως πως «πόλεμος πατήρ πάντων»! Το αποτύπωμά του λοιπόν στην ιστορία μ’ ένα θεσμισμένο τρόπο συνέργησε στην αύξηση της προόδου του τότε γνωστού κόσμου και όχι μόνο.
Η γαλλική αστική επανάσταση επανατροφοδοτούμενη από τον ευρωπαϊκό διαφωτισμό και χωρίς τα αμορτισέρ της αγγλικής φλεγματικότητας, εξεράγη εναντίον της φεουδαρχίας, με χρονικό ορόσημο κατ’ αρχήν την καρατόμηση του βασιλιά Λουδοβίκου, μα και την εμπέδωση για πρώτη φορά της έννοιας του έθνους σε όλες τις εκφάνσεις, δηλαδή εθνικό κοινοβούλιο, στρατό, συμμετοχή δε των πολιτών στις δραστηριότητες της κρατικής οντότητας. Η διάδοσή της όμως πανευρωπαϊκά μα και παγκόσμια ήρθε από την στρατιωτική ιδιοφυΐα του Ναπολέοντα, πρόσκαιρα κατακτητή, με σύνθημα το αέναο πια εμπεδωμένο τρίπτυχο «ελευθερία – ισότητα – αδελφοσύνη».
Η τρίτη φιγούρα που ανασύρω από την πρόσφατη ιστορία του κόσμου είναι ο Αδόλφος Χίτλερ. Μία προσωπικότητα παράλογη που στην καταστροφική και σύντομη μάλλον πορεία του, εκμεταλλευόμενος την αίσθηση υπεροχής του νεόκοπου στη σύστασή ως έθνους των γερμανικών φύλλων, έφερε ως αποτέλεσμα την τραγωδία των ομοεθνών του και έναν ανείπωτο διηπειρωτικό πόνο. Μια παραφορά που την επένδυσε με άκρως ρατσιστικούς αφορισμούς που λειτουργεί ακόμα ως απόστημα στο σώμα της ιστορίας στο διηνεκές.
Η επιλογή των τριών αυτών μορφών οφείλεται σε έναν βαθμό στη μεγάλη ένταση που προσέδωσε η δράση τους στις πολιτικοκοινωνικές εξελίξεις, ανεξάρτητα από το θετικό ή αρνητικό πρόσημό τους. Να μην λησμονούμε όμως ότι οι ήρωες της αφήγησης είναι νομοτελειακές εκφράσεις των καιρών τους.
Με μια προσεκτική ματιά θα διαπιστώσουμε ότι οι μεγάλες αλλαγές στον πολιτικό και δομικό χαρακτήρα των κοινωνιών οφείλονται στη δυναμική συνέργεια των συμπιεσμένων κυρίως οικονομικά μαζών σε συνδυασμό με την πιθανή καταπίεση των δικαιωμάτων τους, μα και στην ανάδειξη πολιτικών που η δράση τους διακρίνεται από την επιδίωξη στεγνών προσωπικών ή κομματικών συμφερόντων. Όταν όμως, σπανίως συμβαίνει να παραμερίζονται οι ευτελείς επιδιώξεις, τότε για να έχουν αποτέλεσμα οι προτεινόμενες αλλαγές, είναι απαραίτητο να έχουν τη μορφή και το αδιαμφισβήτητο κύρος του θεσμού! Για να κτυπήσουμε τη διαφθορά στον στενό και ευρύτερο δημόσιο τομέα μέγιστη υπηρεσία προσφέρει ο νόμος του 2010 της «Διαύγειας», σε συνδυασμό με την αντιμετώπιση της αντιοικονομικής γραφειοκρατίας σε όλα τα επίπεδα, με σεβασμό βεβαίως στη διάκριση των εξουσιών.
Κάθε ηγέτη λοιπόν η ιστορία θα τον δικαιώσει μόνον όταν βάλει θεσμισμένα το λιθαράκι του στην ποιότητα της δημοκρατίας, με έναν δηλαδή κανονικό τρόπο. Διαφορετικά αντί να απαντούμε τον σεμνό και ορθολογικό Νικία, θα φορτωνόμαστε στους ώμους μας τον ωραίο, αναιδή, κομψευόμενο Αλκιβιάδη, ο οποίος ως γνωστόν Δευτέρα, Τετάρτη, Παρασκευή ήταν με την πατρίδα του, Τρίτη, Πέμπτη, Σάββατο με τους Σπαρτιάτες, και την Κυριακή συναλλασσόταν με τους Πέρσες.
Τελικά η ιστορία σε ενεστώτα χρόνο ανέχεται με κάποιον τρόπο τις πράξεις μας, αλλά στον πεπερασμένο αντίστοιχο μας θέτει απέναντί της και μας αξιολογεί όλους και ιδιαίτερα τους ηγέτες με ένα διαπεραστικό βλέμμα, απαλλαγμένο από τα πάθη του θυμικού.
Από τον Παύλο Γιατσάκη
