Του Αποστόλου Ποντίκα, δασκάλου
Με την ευκαιρία του δημοψηφίσματος της Κυριακής, προβαίνουμε σε μια σύντομη ιστορική αναφορά για τις ρίζες του δημοψηφίσματος, που είναι η κοινωνία της αρχαίας Ελλάδας
Τα πρώτα σπέρματα του δημοψηφίσματος, βρίσκονται στην αρχαία ελληνική κοινωνία, στο γένος, στη φατρία, στη φυλή και στη συνέχεια στην πόλη, ως μέσο επίλυσης διαφόρων ζητημάτων. Στις αρχαίες ελληνικές πόλεις ήταν το σημαντικό πολιτειακό και εξελικτικό στάδιο, το οποίο πέρασε στα κατοπινά χρόνια των δημοκρατικών πολιτευμάτων.. Οι αρχαίοι Έλληνες, είχαν ιδιαίτερο τρόπο έκφρασης της θέλησής τους, με τα γνωστά ΨΗΦΙΣΜΑΤΑ. Έτσι, στην ελληνική αρχαιότητα συνήρχετο ο λαός σε συνελεύσεις, σε καθορισμένο χρόνο και τόπο και ως κύριο όργανο ασκούσε την ανώτατη πολιτική εξουσία, ρυθμίζοντας τις υποθέσεις που αφορούσαν τη ζωή των πολιτών. Οι συνελεύσεις αυτές είχαν διάφορες ονομασίες. Έτσι, στα Ομηρικά χρόνια οι συνελεύσεις λέγονταν, ΑΓΟΡΑ, ΑΠΕΛΛΑ., ΕΚΚΛΗΣΙΑ του Δήμου. Οι Ρωμαίοι πάλι, όταν προέκυπτε κάποιο σημαντικό πρόβλημα, το έθεταν στην θέληση του λαού και ήταν συχνό φαινόμενο στη Ρωμαϊκή κοινωνία. Επίσης η συνέλευση, με την οποία οι Ρωμαίοι εξέλεγαν τους λαϊκούς τους ηγέτες, άρχοντες, λεγόταν coucilia plebes και εξέδιδε κανόνες δικαίου. Δημοψήφισμα είναι , ένα ψήφισμα, μια απόφαση του λαού, με γενική ψηφοφορία, η οποία λαμβάνεται απευθείας από το λαό και εκφράζεται συνήθως με ένα ΝΑΙ και ένα ΟΧΙ, για σημαντικό θέμα της χώρας. Ο όρος δημοψήφισμα, υποδηλώνει δύο διαφορετικές έννοιες. Στην πρώτη έννοια είναι θεσμός, σύμφωνα με τον οποίο το εκλογικό σώμα καλείται να αποφασίσει, με άμεσο μέσο, για τη χρησιμότητα ορισμένων νομοθετικών ή συνταγματικών πράξεων. Το όνομα του θεσμού, στα λατινικά, είναι referendum, που προήλθε από το γεγονός ότι οι πληρεξούσιοι των πρώτων κοινοβουλευτικών συνελεύσεων, όφειλαν να υποβάλλουν στους εκλογείς τους, ad referendum, δηλαδή, κατ΄αναφορά, τα νέα ζητήματα, που δεν περιλαμβάνονταν στην εντολή που τους είχε δοθεί, ζητώντας τους να αποφανθούν σχετικά με την άποψή τους. Βέβαια, το δημοψήφισμα αφορά την νομοθετική αρμοδιότητα του κράτους, στα πλαίσια της κοινής ή συνταγματικής νομοθεσίας, δηλαδή, νομοθετικό δημοψήφισμα και συνταγματικό . (συνταγματικό δίκαιο Δσκαλάκη). Σε αυτό το σημείο διαφέρει από τη δεύτερη έννοια, από το plebis citum, δηλαδή, απόφαση ή δόγμα του λαού, στη λατινική, από όπου προέκυψαν οι αντίστοιχοι όροι νεότερων ευρωπαϊκών γλωσσών.
Το δημοψήφισμα ρεφερέντουμ, αποτελεί μέρος του θεσμού της άμεσης λαϊκής νομοθεσίας, που περιλαμβάνει και την λαϊκή αρνησικυρία, δηλαδή, ένα βέτο, που είναι η λαϊκή απόφαση , μέσα σε συγκεκριμένη προθεσμία. Αυτό το δημοψήφισμα είναι αποφασιστικό ή απλά συμβουλευτικό , δηλαδή, εκφράζεται απλά η γνώμη του λαού. Υποχρεωτικό είναι το δημοψήφισμα ,όταν γίνεται με επιταγή του συντάγματος. Βέβαια., λέγεται προαιρετικό όταν η διενεργειά του αφήνεται στην πρωτοβουλία του νομοθετικού σώματος ή του Ανωτάτου Πολιτειακού Άρχοντα. Όλες οι μορφές λαϊκής νομοθεσίας στις οποίες περιλαμβάνεται και το δημοψήφισμα, ρεφερέντουμ, έχει την καταγωγή στην Ελβετία και τις ΗΠΑ. Δίπλα στο θεσμό, που αναφέραμε παραπάνω, υπάρχει και μια πιο γενική άποψη, αλλά καταχρηστική Από συνταγματική άποψη, η έννοια του δημοψηφίσματος που τείνει να περιλάβει κάθε είδους άμεσης εκδήλωσης του λαού ή του εκλογικού σώματος, έχει σπουδαιότητα Η έννοια αυτή ονομάζεται διεθνώς από παράγωγους όρους της λατινικής λέξης, plepis ctum ,δηλαδή, προσταγή κατά λέξη του λαού Διαφορετική είναι η σημασία των δημοψηφισμάτων που υπάρχουν στον τομέα του Διεθνούς δικαίου και ιδιαίτερα των δημοψηφισμάτων προσάρτησης ή ένωσης με τα οποία ο πληθυσμός μιας ορισμένης εδαφικής περιοχής, καλείται να αποφασίσει σχετικά με την τροποποίηση της κυριαρχίας πάνω στο έδαφος, όπου κατοικεί Το πρώτο δημοψήφισμα στα νεότερα χρόνια , εφαρμόστηκε το 1778, στη Μουσσαχουσέτη των ΗΠΑ, όπου υποβλήθηκε στο λαό το σχέδιο Συντάγματος.. Από τις ΗΠΑ, μεταφέρθηκε στη Γαλλία το 1795 και Ελβετία, 1802
Η Ελλάδα ανήκει στις σύγχρονες μεταπολεμικές δημοκρατίες, όπου θεμελίωσε το δημοκρατικό πολίτευμα, σε αντιπροσωπευτικό σύστημα. Έγιναν, όμως απόπειρες εισαγωγής της άμεσης λαϊκής νομοθεσίας, το 1911, όπου υποβλήθηκε πρόταση εισαγωγής του υποχρεωτικού συνταγματικού δημοψηφίσματος και του προαιρετικού νομοθετκού. Αλλά, όμως και οι δύο αυτές απόπειρες έμειναν χωρίς αποτέλεσμα Το Σύνταγμα του 1927,καθιέρωσε γενικά το αντιπροσωπευτικό σύστημα και μόνο στο άρθρο 125,προέβλεπε σε κάποια περίπτωση την εφαρμογή προαιρετικού συνταγματικού δημοψηφίσματος. Το 1935, έγινε για να επικυρωθούν αποφάσεις Συντακτικών Συνελεύσεων, για την τη μορφή πολιτεύματος. Το 1946, έγινε δημοψήφισμα για την επάνοδο του βασιλιά Γεωργίου Β
Γενικά το νέο Ελληνικό Σύνταγμα του 1975, στο άρθρο 44, προβλέπει τη διεξαγωγή δημοψηφίσματος για κρίσιμα εθνικά θέματα, αλλά και για τη ρύθμιση σοβαρών κοινωνικών ζητημάτων κάτω από ορισμένες προϋποθέσεις Έτσι, με βάση το Σύνταγμα αυτό, ο Πρόεδρος της Δημοκρατίας, έχει τη δυνατότητα να προκηρύσσει δημοψήφισμα με διάταγμα την διεξαγωγή, για κρίσιμα εθνικά θέματα Το 1974, με την αποκατάσταση της Ελληνικής Δημοκρατίας, έγινε δημοψήφισμα κατά του βασιλιά Κωνσταντίνου και του θεσμού της βασιλείας, ενώ είχε προηγηθεί από τη δικτατορία, παρόμοιο δημοψήφισμα.
