Μιλούσαμε, λέει, για την ανεξαρτησία, την αυτοδιάθεση των λαών, την ειρήνη, την παγκόσμια φιλία κι όλα αυτά.
Και δεν ξέρω πώς, ξαφνικά το σκηνικό αλλάζει. Πολλές φορές τα όνειρα κρύβουν μέσα τους μιαν ασυνέχεια, έναν υπερρεαλισμό. Το τοπίο πια μεταβάλλεται∙ από ασπρόμαυρο γίνεται έγχρωμο, αλλά όχι ακριβώς έγχρωμο, επιζωγραφισμένο. Κι ο πρόεδρος εκείνης της νεολαίας, ένας διάσημος άνθρωπος της τέχνης, μια μεγαλοφυής προσωπικότητα, μετά από πολλές περιπέτειες και μεταλλάξεις, είχε γίνει πλέον ένας ζωντανός μύθος, «είχε ανέβει στην κορυφή του Ολύμπου»∙ ο λόγος του θέσφατο. Και τότε γίνεται κάτι το αναπάντεχο, κάτι που μόνο στα όνειρα συμβαίνει. Το θέσφατο του λόγου του συμμετέχει σ’ ένα ιδεολογικό πραξικόπημα, μετατρέπεται σ’ ένα εθνικό παραλήρημα, κι εγκαθιδρύεται μια δικτατορία εθνικής αυθυποβολής. Τότε άρχισαν οι διώξεις και οι δίκες, σαν εκείνες τις δίκες της Μόσχας, τη δίκη της Πράγας ή τη δίκη του Γιόζεφ Κ. Ανάμεσα στους κατηγορούμενους κι εγώ. Βασικός κατήγορος ο πρόεδρος της Νεολαίας, μ’ ένα ύφος απόλυτο, εισαγγελικό. Μας ζητούσε να ομολογήσουμε ότι ήμασταν εθνομηδενιστές κι αριστερόστροφοι φασίστες. Κοίταξα το πρόσωπό μου σ’ έναν παλιό φθαρμένο καθρέφτη στην αίθουσα του δικαστηρίου. Το είδωλό μου δεν ήμουνα εγώ. Μες στον θολό καθρέφτη έβλεπα το γερασμένο πρόσωπο του Υβ Μοντάν. Κι έπρεπε να ομολογήσω, μα τι να ομολογήσω; Δεν λέγαμε τίποτα διαφορετικό από εκείνα που μας έλεγαν κάποτε οι καθοδηγητές μας. Για την αυτοδιάθεση των λαών μιλάγαμε και για το ότι ο πατριωτισμός δεν μπορεί να ταυτίζεται με τον εθνικισμό, που πολύ συχνά οδηγεί τα κράτη σε πολέμους ιμπεριαλιστικούς. Αυτά λέγαμε. Μα τώρα έπρεπε να ομολογήσουμε, ότι είμαστε «εθνομηδενιστές» κι «αριστερόστροφοι φασίστες». Η δίκη συνεχιζόταν μέσα σε μεγάλη οχλαγωγία∙ φωνές από παντού, υστερικές κραυγές. Οι μάρτυρες πολλοί. Ξαφνικά με πλησιάζει ένας άγνωστος. Δεν τον ήξερα. Μου ’πε πως ήταν του κόμματος και πως θα έπρεπε να ομολογήσω για το καλό της Νεολαίας. Τα έχασα, δεν ήξερα πια τι να κάνω. Από τη μια, η φωνή της Νεολαίας με καλούσε να ομολογήσω, μου ’λεγε πως η ομολογία ήταν κομματικό καθήκον και πως έτσι θα χρησίμευα περισσότερο στην οικοδόμηση της ιδεολογίας. Από την άλλη, μια άλλη φωνή μου έλεγε πως με την ομολογία μου στο μόνο που θα συνέβαλα θα ήταν στην οικοδόμηση της αυθαιρεσίας της ηγεσίας και στην εμβάθυνση ενός εθνικού διχασμού. Δεν ήξερα πια τι να κάνω∙ μ’ έπιασε πανικός. Δεν ξεχώριζα πρόσωπα∙ όλα ήταν θολά. Οι σύντροφοί μου σιωπηλοί κι εγώ παλινδρομούσα ανάμεσα σε μια ομολογία «για το καλό της Νεολαίας» και σε μια πράξη αντίστασης.
Και τότε ξύπνησα. Ήμουν αρκετά ιδρωμένος, αλλά γρήγορα συνειδητοποίησα πως όλα αυτά δεν ήταν παρά ένα όνειρο, κι ανακουφίστηκα, αλλά μια γεύση πίκρας είχε μείνει στο στόμα. Τότε συνειδητοποίησα πως τα όνειρα έχουν κι αυτά γεύση. Διαφορετική κάθε φορά, αλλά πάντως έχουν γεύση∙ κι άθελά μου μπήκα σε σκέψεις. Σκέψεις διάφορες, πικρές. Πως κάποιοι άνθρωποι που πέρασαν πολλά, που έκαναν πολλά κι επηρέασαν αφάνταστα την εποχή τους, αντί στη δύση του βίου τους -σοφοί πλέον- ν’ αποκτήσουν μια πιο νηφάλια σκέψη και να γίνουν πιο ανεκτικοί με τους ανθρώπους, αντίθετα υψώνουν αυτάρεσκα έναν λόγο απόλυτο, διχαστικό – κήρυκες μιας απόλυτης πολιτικής ιδεολογίας και λάτρεις ενός εθνικισμού με πατριωτικό μανδύα. Πως πολλές φορές η κατάντια δεν απέχει και πολύ από το μεγαλούργημα, ελάχιστα απέχει, και η μετατόπιση πολλές φορές γίνεται ανεπαίσθητα, σαν το χτίσιμο των τειχών στο ποίημα του Καβάφη.
Είχα ξυπνήσει πια για τα καλά. Ο ήλιος είχε διώξει την πρωινή συννεφιά, και στο μυαλό μου ήρθαν συνειρμικά τα λόγια του Ernest Gellner: «Η εθνικιστική ιδεολογία υποφέρει από μια διάχυτη ψευδή συνείδηση. Οι μύθοι της αντιστρέφουν την πραγματικότητα: ισχυρίζεται πως υπερασπίζεται τον παραδοσιακό πολιτισμό, ενώ στην πραγματικότητα βοηθά να κατασκευαστεί μια ανώνυμη μαζική κοινωνία» (Έθνη και Εθνικισμός, 1983).
Μετά πλύθηκα, ντύθηκα και πήγα στο «Γιασεμί» για καφέ, παρέα με κάτι αριστερούς που νομίζουν πως είναι δεξιοί και κάτι δεξιούς που νομίζουν πως είναι αριστεροί.
* Του Γιάννη Φασούλα
