Το Κονδυλικό πραξικόπημα της 9ης Σεπτεμβρίου 1935

Ο Κονδύλης (στο κέντρο) με τον Παπάγο (πρώτος δεξιά) και την ηγεσία των ενόπλων δυνάμεων.

Ο πρωθυπουργός Παναγής Τσαλδάρης απουσίαζε από την Ελλάδα κατά την 1η Αυγούστου 1935 στη Βαυαρία της Γερμανίας, για θεραπεία λόγω σοβαρού προβλήματος υγείας. Στις 5 Σεπτεμβρίου 1935 φεύγοντας από Γερμανία, έφτασε στην Αμπάσια της Ιταλίας

συνοδευόμενος από τον Γεώργιο Πεσμαζόγλου. Ο Πεσμαζόγλου στις 28 Αυγούστου 1935 είχε συνομιλίες στο Λονδίνο με τον Γεώργιο Β΄ κομίζοντάς του επιστολή του Τσαλδάρη από το Μόναχο για το θέμα της παλινόρθωσης και του δημοψηφίσματος. Στη συνέχεια μετέφερε στον Τσαλδάρη τις απόψεις και τις σκέψεις του Γεωργίου. Επιπλέον, είχε περάσει από το Παρίσι στις 2 Σεπτεμβρίου και είχε συνάντηση με τον Ελευθέριο Βενιζέλο για το ίδιο θέμα.
Στην Αμπάσια Τσαλδάρης και Πεσμαζόγλου συναντήθηκαν με τον υπουργό Eξωτερικών Δημήτριο Μάξιμο ο οποίος στη συνέχεια θα πήγαινε στην Κοινωνία των Εθνών στην Γενεύη. Από τις συζητήσεις που έγιναν στην Αμπάσια, ο Μάξιμος και ο Πεσμαζόγλου έπεισαν τον Τσαλδάρη ώστε μόλις φθάσει στην Αθήνα να δηλώσει δημόσια ότι τάσσεται υπέρ της Βασιλείας και να προσδιορίσει την ακριβή ημέρα του δημοψηφίσματος.
Από εκεί ξεκίνησε ατμοπλοϊκώς στις 6 Σεπτεμβρίου και δεν πήγε στον Πειραιά αλλά σταμάτησε και αποβιβάστηκε στα Ίσθμια της Κορίνθου. Τον περίμεναν και τον υποδέχθηκαν ο αντιστράτηγος Παναγιωτάκος που ήταν διοικητής του Α΄ Σώματος Στρατού (Α΄Σ.Σ.) με έδρα την Αθήνα και οι υπουργοί Ράλλης και Σαγιάς. Ανακοίνωσαν στον Τσαλδάρη ότι είχαν πληροφορίες για σχεδιαζόμενο στρατιωτικό κίνημα προς ανατροπή της κυβέρνησης και πραξικοπηματική παλινόρθωση της Βασιλείας. Οι αξιωματικοί που θα έκαναν το κίνημα υποστηρίζονταν από τον Γ. Κονδύλη. Έτσι ο αντιστράτηγος Παναγιωτάκος είχε κρίνει σκόπιμο να λάβει ορισμένα προληπτικά μέτρα από την προηγούμενη νύχτα, όπως η αντικατάσταση των διοικητών των συνταγμάτων της Αθήνας και η επιφυλακή ορισμένων μονάδων με σκοπό την πρόληψη του κινήματος ή την εξουδετέρωση των επίδοξων κινηματιών. Τα μέτρα αυτά τα είχε εγκρίνει ο τυπικά αναρμόδιος υπουργός Εσωτερικών Περικλής Ράλλης, ο οποίος είχε διατάξει ανάλογα μέτρα στα σώματα ασφαλείας. Δεν ειδοποιήθηκαν σχετικά ούτε ο προεδρεύων της κυβέρνησης και υπουργός στρατιωτικών Γ. Κονδύλης με την δικαιολογία ότι απουσίαζε σε εκδρομή στις Σπέτσες, ούτε ο υφυπουργός των στρατιωτικών Κ. Ροδόπουλος. Ο Τσαλδάρης αφού έλαβε γνώση των μέτρων τα ενέκρινε. (βιβλ. 1, σελ.132)
Στις 11 το πρωί της 9ης Σεπτεμβρίου 1935 ο Κονδύλης έφθασε στην Αθήνα από τις Σπέτσες και αμέσως ενημερώθηκε από τον Ροδόπουλο και τον (σωματώδη) προσωπάρχη του υπουργείου στρατιωτικών, συνταγματάρχη Μαυρομάτη, για τα μέτρα που πάρθηκαν με εντολή του αντιστράτηγου Χ. Παναγιωτάκου. Έξαλλος ο Κονδύλης πήγε αμέσως στο σπίτι του Τσαλδάρη και διαμαρτυρήθηκε για τις απαράδεκτες ενέργειες του αντιστράτηγου Παναγιωτάκου.
Ο Τσαλδάρης ήρεμος και με φιλοφρόνηση τον δέχθηκε και του ανακοίνωσε ότι πήρε την απόφαση να ταχθεί δημοσίως υπέρ της Βασιλείας όπως ζητούσε από καιρό και ο Κονδύλης. Το απόγευμα ο Τσαλδάρης θα συγκαλούσε υπουργικό συμβούλιο για να ανακοινώσει τις απόψεις του που θα δίνονταν την επόμενη ημέρα στη δημοσιότητα. Ο Κονδύλης για την απόφασή του αυτή τον συνεχάρη και του ζήτησε να αφαιρεθεί η διοίκηση του Α΄Σ.Σ. από τον Παναγιωτάκο, επειδή για τα μέτρα που πήρε δεν ενημέρωσε το υπουργείο στρατιωτικών. Επιπλέον, ο Κονδύλης δήλωσε πως αν δεν γινόταν δεκτό το αίτημά του θα επέβαλε την παραίτησή του από την κυβέρνηση. Ο Τσαλδάρης δεν δέχθηκε να προχωρήσει άμεσα στην αντικατάσταση του Παναγιωτάκου και είπε στον Κονδύλη να το αφήσουν το θέμα σε εκκρεμότητα και να το συζητήσουν στο υπουργικό συμβούλιο. Φεύγοντας ο Κονδύλης πήγε στο υπουργείο στρατιωτικών, όπου κάλεσε τον Παναγιωτάκο και τον διέταξε να παραδώσει την διοίκηση του Α’ Σ.Σ. Ο Παναγιωτάκος όμως του είπε ότι δεν είναι κάποιος λοχαγός αλλά ένας αντιστράτηγος και η αντικατάστασή του θα έπρεπε να γίνει μόνο με απόφαση του υπουργικού συμβουλίου.
Φεύγοντας εξοργισμένος από το υπουργείο στρατιωτικών ο Παναγιωτάκος διέταξε πρόσθετα μέτρα άμυνας. Τοποθέτησε τρεις λόχους πεζικού με πυροβολαρχίες στου Φιλοπάππου και στην Ακρόπολη, άλλη δύναμη στο Ζάππειο και δύναμη ιππικού γύρω από την έδρα του Α΄Σ.Σ. Ο Κονδύλης από τη μεριά του κινητοποίησε την φρουρά του υπουργείου στρατιωτικών, το προσωπικό της αεροπορίας και μικρές δυνάμεις της φρουράς Αθηνών που έμεναν πιστές σε αυτόν. (βιβλ.1,σελ.133)
Ενώ οι αντίπαλες στρατιωτικές δυνάμεις των κονδυλικών και των τσαλδαρικών ήταν έτοιμες για κάθε ενδεχόμενο, στις 7 το βράδυ συνέρχεται το υπουργικό συμβούλιο υπό του Τσαλδάρη αλλά ο Κονδύλης και Ροδόπουλος δεν προσήλθαν. Ο Τσαλδάρης έστειλε έμπιστο εκπρόσωπό του στον Κονδύλη για να τον παρακαλέσει να έρθει επειγόντως και τελικά ο Κονδύλης ήρθε. Μόλις μπήκε στην αίθουσα ανέφερε ότι παραιτείται από την κυβέρνηση εφόσον δεν έγιναν δεκτά τα αιτήματά του. Ο Τσαλδάρης δεν έκανε δεκτή την παραίτηση και κάλεσε τον Παναγιωτάκο να έρθει στο υπουργικό συμβούλιο για εξηγήσεις.
Στις 9 το βράδυ της 9ης Σεπτεμβρίου 1935 έρχεται ο Παναγιωτάκος συνοδευόμενος από τον αδελφό του, που ήταν βουλευτής Πειραιά και τον αντιστράτηγο Κωνσταντίνο Δαβάκη με τον υπασπιστή του. Πριν μπουν στο πολιτικό γραφείο οδηγούν μόνο του τον Παναγιωτάκο σε μια διπλανή αίθουσα όπου τον περίμεναν ο Τσαλδάρης και ο Νικολαΐδης (υπουργός αεροπορίας) για να συζητήσουν πριν συναντηθεί με τον Κονδύλη. Λίγο πριν στο πολιτικό γραφείο είχε μπει ο προσωπάρχης του υπουργείου στρατιωτικών συνταγματάρχης Μαυρομάτης και πλησίασε τον Κονδύλη ρωτώντας του τι θα γίνει με το σύνταγμα που επιβιβάσθηκε σε έκτακτη αμαξοστοιχία στην Τρίπολη. Θα έπρεπε να αναχωρήσει για Αθήνα βάσει των αρχικών σχεδίων; Ο Κονδύλης του είπε να επιστρέψει στη θέση του και να δει τι γινόταν και με τις άλλες φρουρές στην επαρχία που είχαν λάβει ανάλογες εντολές. Τότε ο Μαυρομάτης έξαλλος βγήκε από την αίθουσα του συμβουλίου και άρχισε μεγαλόφωνα να βρίζει τον αντιστράτηγο Παναγιωτάκο. Η συμπεριφορά αυτή ενόχλησε τον Δαβάκη που του συνέστησε να μην εκφράζεται έτσι για τον στρατηγό. Ο Μαυρομάτης απαντώντας του είπε με θράσος «δεν θα μου πεις εσύ τι θα κάνω», ενώ ο Δαβάκης πρότεινε να το συζητήσουν το γεγονός την άλλη ημέρα. Εξαγριωμένος ο Μαυρομάτης γρονθοκοπεί στο πρόσωπο τον Δαβάκη, ο οποίος υποχωρώντας κάνει να τραβήξει το περίστροφό του και δέχεται δεύτερο γρονθοκόπημα. Τελικά πιάνονται στα χέρια χτυπώντας ο ένας τον άλλο. Η σύρραξη γενικεύτηκε και με άλλους αξιωματικούς που βρίσκονταν εκεί. Χαρακτηριστικά αναφέρεται ότι στον μικρό προθάλαμο όλα έγιναν γυαλιά καρφιά, τζάμια θρυμματίσθηκαν, τραπέζια αναποδογυρίστηκαν, καλαμάρια έσπασαν, ποτήρια, καρέκλες, φωνές, υβρεολόγιο. Πανδαιμόνιο ! (βιβλ.2, σελ.43)
Εν τω μεταξύ, ένα από τα μέτρα που είχε πάρει ο Κονδύλης ήταν και η μεταφορά ενός λόχου στα υπόγεια των παλαιών ανακτόρων από το απέναντι κτίριο του υπουργείου στρατιωτικών. Η κίνηση έγινε κρυφά με επικεφαλής τον υπολοχαγό Λουκίδη τα ξημερώματα της 9ης Σεπτεμβρίου, χωρίς να αντιληφθούν τίποτε οι χωροφύλακες του Περικλή Ράλλη. Μόλις ο Λουκίδης άκουσε την φασαρία, με το περίστροφο στο χέρι, οδήγησε εφ΄ όπλου λόγχη (!) τους στρατιώτες στην αίθουσα των επεισοδίων και μόλις είδε τον αντιστράτηγο Παναγιωτάκο, έτρεξε και τον έπιασε από πίσω με τα χέρια φωνάζοντας «μας σκοτώνουν τον υπουργό μας οι κακούργοι!». Την ίδια στιγμή ακούστηκε το παράγγελμα «πυρ!». Άρχισαν πυροβολισμοί και οι κρότοι ανακατεύτηκαν με τον θόρυβο από τον θρυμματισμό των τζαμιών και των άλλων αντικειμένων. (βιβλ.1,σελ.135)
Από τους πυροβολισμούς τραυματίσθηκε ο αντιστράτηγος (σύρριζα στο σαγόνι) και δυο λογχοφόροι τον χτύπησαν με την λόγχη ο ένας στο μηρό και ο άλλος στη μέση. Ο αδελφός του (και βουλευτής) τραυματίσθηκε με μια σφαίρα στην παλάμη του χεριού του. Ενώ οι αδελφοί Παναγιωτάκου αιμορραγούσαν πεσμένοι στο πάτωμα, εμφανίσθηκε στην βανδαλισμένη αίθουσα ως θριαμβευτής και νικητής της «μάχης» ο Κονδύλης. Με μια κίνηση του χεριού του σταμάτησαν τα πάντα. Με αργό βήμα πέρασε μπροστά από τους τραυματίες χωρίς καν να τους κοιτάξει και βγήκε από την αίθουσα.
Εν τω μεταξύ, οι υπουργοί και υφυπουργοί μόλις άκουσαν τους πυροβολισμούς και τη φασαρία άνοιξαν τα παράθυρα της αίθουσας του υπουργικού συμβουλίου που ήταν στο ισόγειο και πήδηξαν στον κήπο και από εκεί έτρεξαν στη οδό Κηφισίας και πήγαν στο σπίτι του Δημητρίου Λόντου (πρώην υπουργού) που ήταν εκεί κοντά. Εκεί ήρθε και ο Κονδύλης μετά από τη λήξη των επεισοδίων και επέβαλε την αντικατάσταση του Παναγιωτάκου. Η επίσημη απόφαση του υπουργικού συμβουλίου αναφέρει ότι η αντικατάσταση έγινε «λόγω τραυματισμού του αντιστρατήγου Χ. Παναγιωτάκου και Διοικητής του Α΄ Σώματος αναλαμβάνει ο υποστράτηγος Αλέξανδρος Παπάγος». Ο Παπάγος ήταν δεξί χέρι του Κονδύλη. Με την ίδια απόφαση εκδίδεται και το διάταγμα του Τσαλδάρη προς τον ελληνικό λαό με σύσταση να ψηφήσει ο λαός ανεπιφύλακτα την βασιλευομένη δημοκρατία (… «δημοκρατία»).
Μετά από λίγες ημέρες, στις 18 Σεπτεμβρίου η κυβέρνηση Τσαλδάρη αποφασίζει να γίνει το αναμενόμενο δημοψήφισμα στις 3 Νοεμβρίου 1935.Βιβλιογραφία :
1. «ΤΑ ΦΟΒΕΡΑ ΝΤΟΚΟΥΜΕΝΤΑ – Παλινόρθωση και 4η Αυγούστου», Κώστας Καλλιγάς, εκδόσεις Φυτράκη, Αθήνα, 1976
2. «4η Αυγούστου – Αλβανία, 1935-1941», Φοίβος Ν. Γρηγοριάδης, τόμος 4ος, εκδόσεις Κεδρηνός, Αθήνα, 1972 * Ο Στέφανος Παπαγεωργίου
είναι τεχνολόγος μηχανικός –
ιστορικός μελετητής