Η ύψωση του Τιμίου Σταυρού και τα έθιμα

14 ΣΕΠΤΕΜΒΡΙΟΥ

* Του Αποστόλου Ποντίκα

H Eκκλησία μας γιορτάζει στις 14 Σεπτεμβρίου το μεγάλο γεγονός της Υψώσεως του Τιμίου Σταυρού, ο οποίος βρέθηκε από την Αγία Ελένη, μητέρα του πρώτου χριστιανού αυτοκράτορα Μ. Κωνσταντίνου.

O Τίμιος Σταυρός είναι το κορυφαίο σύμβολο της θυσίας και του αγιασμού για την εκκλησία μας, αφού Σταυρός και Ανάσταση είναι οι κολώνες, όπου στηρίζεται η ζωή των Χριστιανών. Ο σταυρός είναι το σύμβολο του Χριστού και με αυτόν, δηλαδή, με την καθημερινή μας προσευχή, ομολογούμε πίστη στο Χριστό. Ο Σταυρός στην Παλαιά και Καινή Διαθήκη, προτυπώνει σημαντικά γεγονότα, ενώ η δύναμη του φάνηκε και στο όραμα που είδε ο Μ. Κωνσταντίνος, προτού αναμετρηθεί με τους αντιπάλους του. Ακριβώς τον Σταυρό αυτόν του μαρτυρίου του Θεανθρώπου, θέλησε να βρει η μητέρα του Μ. Κωνσταντίνου, Αγία Ελένη, η οποία πήγε στα Ιεροσόλυμα το έτος 326. Σύμφωνα με τον Κύπριο, χρονογράφο Λέοντα Μαχαιρά, συνάντησε πολλές δυσκολίες και φοβερισμούς, ώσπου να ανακαλύψει τον Τίμιο Σταυρό. «Μέγαν κόπον και πολλήν έξοδον και φοβερίσματα… Ηύρεν τον Τίμιον Σταυρόν και τους άλλους δύο σταυρούς των ληστών». Οι εκκλησιαστικοί συγγραφείς, Φιλοστόργιος και Νικηφόρος, αναφέρουν ότι ο Σταυρός εντοπίστηκε ύστερα από σχετικό θαύμα. Στη θέση αυτή ήταν ο ναός της Αφροδίτης που κτίστηκε από τον αυτοκράτορα, Αδριανό το 135. Τον ευρεθέντα Σταυρό, η Ελένη τον παρέδωσε στον Πατριάρχη Μακάριο, ο οποίος τον ύψωσε στο Γολγοθά και στη συνέχεια τον τοποθέτησε στον ναό της Αναστάσεως, 14 Σεπτεμβρίου 335. Οι Πέρσες κυρίευσαν την Παλαιστίνη και άρπαξαν τον Τίμιο Σταυρό, αλλά ο Ηράκλειος, νικώντας τους Πέρσες το 628, πήρε πίσω τον Σταυρό και τον παρέδωσε στον Πατριάρχη Ζαχαρία, ο οποίος το 613 ύψωσε εκ νέου το Σταυρό στο ναό Αναστάσεως, στις 14 Σεπτεμβρίου. Η Ορθόδοξη εκκλησία έχει καθιερώσει πέντε γιορτές για τον Τίμιο Σταυρό: Στην εύρεση του Τιμίου Σταυρού και γιορτάζεται το γεγονός αυτό στις 6 Μαρτίου, στην Ύψωση του Τιμίου Σταυρού και γιορτάζεται στις 14 Σεπτεμβρίου. Επίσης στη μνήμη του εν ουρανώ φανέοντος σημείου του Τιμίου Σταυρού, επί Κυρίλλου Ιεροσολύμων και γιορτάζεται στις 7 Μαϊου, καθώς και στη Σταυροπροσκύνηση, που είναι η Τρίτη Κυριακή των Νηστειών. Η άλλη γιορτή είναι η έξοδος του Σταυρού από τα Ανάκτορα της Κωνσταντινούπολης, η οποία γιορτάζεται στις 14 Αυγούστου. Η γιορτή του Σταυρού για τον χριστιανικό κόσμο είναι μια από τις σημαντικότερες γιορτές στον κύκλο του χρόνου. Αρκετά είναι τα θρησκευτικά έθιμα του λαού μας, την άγια αυτή ημέρα. Tη σημαντική θέση κατέχει την ημέρα αυτή, ο βασιλικός, το αγιασμένο και μυρωδάτο αυτό φυτό, που υπέδειξε, όπως λέει ο λαός μας στην Αγία Ελένη, με την ευωδιά του το σημείο του Σταυρού. Εκεί, φύτρωσε από τις σταλαματιές του Αγίου αίματος του Χριστού. Την παραμονή της γιορτής οι γυναίκες πηγαίνουν στην εκκλησία ματσάκια βασιλικού ή ολόκληρες γλάστρες. Στην περιοχή της Θράκης αφήνουν τις γλάστρες κάτω από την εικόνα και τις παίρνουν στο σπίτι, αγιασμένες πια. Την ημέρα του Σταυρού, ο ιερέας μοιράζει στο εκκλησίασμα βασιλικό. Ο βασιλικός, το σταυρολούλουδο, έχει θεραπευτικές ιδιότητες και οι άνθρωποι τον φυλάνε στο εικονοστάσι για ξεματιάσματα και ξόρκια. Εξάλλου, αγιασμός με νερό και βασιλικό, φυλάσσεται στο εικονοστάσι για θεραπευτικούς και αποτρεπτικούς λόγους. Οι πιστοί τον παίρνουν την ημέρα αυτή από την εκκλησία και τον μεταφέρουν στο σπίτι, όπου στην Ανατολική Θεσσαλία οι νοικοκυρές κάνουν το προζύμι της χρονιάς. Το προζύμι αυτό δεν το δανείζουν και το πρώτο ψωμί που κάνουν είναι η λειτουργιά, την οποία πηγαίνουν την Κυριακή στην εκκλησία. Στην Κρήτη οι αμπελουργοί, με το βασιλικό του Σταυρού, σταυρώνουν το κρασί. Σε περιοχές παραγωγής λαδιού, οι νοικοκυρές την ημέρα αυτή κοπανούσαν στο γουδί ελιές και με το λάδι αυτό άναβαν το καντήλι. Στην περιοχή της Πελοποννήσου, οι ελαιοπαραγωγοί, έδεναν ένα ρόδι με ένα κλωνάρι ελιάς και πρωί- πρωί του Σταυρού πήγαιναν στο γιαλό και το βουτούσαν στο νερό, λέγοντας : Όπως, τρέχει το νερό, έτσι να τρέχουν τα καλά στο σπιτικό. Μετά το δεματάκι αυτό το τοποθετούσαν στο εικονοστάσι του σπιτιού. Ο λαός μας πιστεύει ότι του Σταυρού ανοίγουν τα ουράνια, σε σχήμα σταυρού, όπως συμβαίνει τα Θεοφάνεια, τη Μεταμόρφωση και την Πρωτοχρονιά. Του Σταυρού άρχιζε η περίοδος για τους αγρότες, τους ναυτικούς και βοσκούς. Έτσι, έληγαν τα θερινά ενοικιοστάσια και άρχιζαν τα νέα, για τα στανοτόπια, τα χειμερινά. Οι βοσκοί άφηναν ελεύθερα τα κοπάδια τους στα χωράφια, αφού οι καρποί είχαν μαζευτεί. Ακριβώς, την ημέρα αυτή την λέγανε «του Σταυρού του κλέφτη, γιατί αμολούσαν τα κατσικοπρόβατα και βοσκούσαν στα χωράφια». Εξάλλου, μια και ημέρα αυτή ήταν των βοσκών, πήγαιναν στην εκκλησία μαλλιά από τα αιγοπρόβατα, μαζί με ένα Πρόσφορο. Μετά την ευλογία από τον ιερέα έπλαθαν λίγο ψωμί και μαλλί και το έβαζαν στα κουδούνια του κοπαδιού για φυλαχτό. Με τη γιορτή του Σταυρού συνδέεται η προετοιμασία της σποράς των γεωργών, που θα γονιμοποιήσει τη γη στη νέα χρονιά. Οι γεωργοί πάλι την ημέρα αυτή μετέφεραν στην εκκλησία πολύσπορο, για να ευλογηθεί από τον παπά και στη συνέχεια η νοικοκυρά τοποθετούσε μέσα στο σακί, με άλλη ποσότητα που προοριζόταν για τη σπορά. Σε ορισμένα χωριά του Έβρου, οι νοικοκυρές πήγαιναν κάνιστρα, γεμάτα από σπόρους και τα εναπόθεταν στην Ωραία Πύλη για να σταυρωθούν και να ευλογηθούν από τον παπά, τηρώντας την παροιμία : Του Σταυρού σταύρωνε και σπείρε. Σε χωριά της Θεσσαλίας, έστελναν στην εκκλησία για ευλογία, το σταυρό, τον ψάθινο ή το χτένι, που ήταν η τελευταία χεράδα του θέρους , την οποία φύλαγαν στο εικονοστάσι. Άλλωστε, τυπικά από του Σταυρού άρχιζε και η σπορά των γεωργών και για το λόγο αυτό οι γεωργοί ήθελαν την ευλογία των σπόρων από τον ιερέα. Ο ιερέας ευλογώντας, τους σπόρους έλεγε την εξής ευχή « βλαστήσαι την γην, και δούναι σπέρμα το σπείρον, και άρτον εις βρώσιν». Του Σταυρού, θεωρείται και αφετηρία διακοπής των μακρινών ταξιδιών των ναυτικών, οι οποίοι, τηρούσαν το νόημα της παροιμίας, που λέγει: Του Σταυρού σταύρωνε και δένε. Εξάλλου, επειδή την ημέρα αυτή τηρείται αυστηρή νηστεία, οι αμπελουργοί των χωριών της Ελασσόνας, έφερναν στο σπίτι σταφύλια και τα μοίραζαν σε όσους δεν είχαν αμπέλια, ενώ αρκετοί άρχιζαν και τον εντατικό τρύγο την ημέρα αυτή. Πρέπει να τονίσουμε εδώ , από ιστορικής άποψης, ότι ανήμερα της Υψώσεως του Τιμίου Σταυρού, οι τρεις Φιλικοί, Ν. Σκουφάς, Ε. Ξάνθος και Α. Τσακάλωφ, ίδρυσαν στην Οδησσό τη Φιλική Εταιρεία . * Ο Αποστόλος Ποντίκας είναι δασκάλος, θεολόγος, φιλολόγος, πτυχ. Πολιτικών Επιστημών, επιτ. σχολικός συμβούλος