Η εμπειρία δείχνει ότι οι θεσμοί πρέπει να διασφαλίζουν, την ισχύ των δικαιωμάτων ιδιοκτησίας, την αποτελεσματική εφαρμογή των συμβολαίων, κανόνες που να ρυθμίζουν τη λειτουργία της αγοράς, για να διασφαλιστούν ο ανταγωνισμός και ο έλεγχος των αποτυχιών που θα υπάρξουν. Τέλος τη μακροοικονομική σταθερότητα και την κοινωνική συνοχή για την επίλυση των διαφορών που θα υπάρξουν μέσα στην κοινωνία. Είναι αλήθεια ότι οι θεσμοί δεν αλλάζουν ή δεν δημιουργούνται γρήγορα και χωρίς αντιδράσεις. Για να είναι αποτελεσματικοί οι θεσμοί πρέπει να έχουν αυτονομία από τα κόμματα, να χαρακτηρίζονται από διαφάνεια στη λειτουργία τους, να στελεχώνονται αξιοκρατικά, και να έχουν διάρκεια. Γι’ αυτό και θα πρέπει να στηρίζονται από μεγάλη πλειονότητα των πολιτικών δυνάμεων. Το φαινόμενο της κρίσης εμπιστοσύνης στους πολιτικούς θεσμούς που παρατηρείται στις μεγάλες δημοκρατίες του κόσμου, ολοένα γίνεται εντονότερο. Δυσπιστία απέναντι στους νόμους, διευρυμένη απαξίωση των πολιτικών προσώπων, και αμφισβήτηση του τρόπου λειτουργίας των δημοσίων φορέων, καταλήγει στη λεγόμενη κρίση των πολιτικών θεσμών. Η απαξίωση των πολιτικών θεσμών συνδέεται με την ευρύτερη ανομιμότητα των κρατικών λειτουργιών, και την ανεπάρκεια του πολιτικού συστήματος. Η βελτίωση των θεσμών σε μία χώρα είναι ένα εξαιρετικά δύσκολος στόχος επειδή οι θεσμοί είναι μακροπρόθεσμες μεταβλητές που συνήθως αλλάζουν πολύ αργά. Επίσης η αδυναμία των θεσμών αποτελεί πολιτικοοικονομικό φαινόμενο. Ενώ η αδυναμία των θεσμών είναι επιβλαβής για τη γενικότερη οικονομική ευημερία μιας χώρας, μπορεί να είναι επωφελής για σχετικά μικρές, αλλά πολιτικά οργανωμένες κοινωνικές ομάδες που αντιτάσσονται στην βελτίωση των θεσμών. Οπότε η μεταβολή του θεσμικού πλαισίου μιας χώρας απαιτεί την ύπαρξη ισχυρών κοινωνικοπολιτικών συμμαχιών που θα πιέσουν προς την κατεύθυνση αυτή. Από την άποψη αυτή σε χώρες με ανεπαρκείς θεσμούς μια ύφεση της οικονομίας μπορεί να αποτελέσει ευκαιρία για θεσμική αλλαγή. Παρότι η λέξη κρίση αποτελεί έναν όρο πασπαρτού που σημαίνει πολλά και τίποτα δεν χρειάζεται να έχει κανείς ιδιαίτερες γνώσεις γύρω από την πολιτική για να διαπιστώσει ότι η κρίση στο πολιτικό σύστημα συνδέεται με αδυναμία λειτουργίας θεσμικών κανόνων, αδυναμία πειθούς, αλλά και αδυναμία αυτοδύναμης διοίκησης της χώρας. Η αναζήτηση όμως του τι φταίει παραμένει ένα ζήτημα ανοιχτό, και η δυσκολία της απάντησης έγκειται στο ότι πολλοί συγχέουν τα αίτια με τα συμπτώματα της πολιτικής κρίσης. Φέρεται η άποψη πως πρώτη και κύρια αιτία της πολιτικής κρίσης είναι η οικονομική. Μια άλλη πάλι άποψη υποστηρίζει πως η οικονομική κρίση ήταν απλά η αφορμή για να βγουν στην επιφάνεια οι προϋπάρχουσες ανεπάρκειες του κράτους. Η κρίση που βιώνει αυτή τη στιγμή η ελληνική οικονομία είναι ένα δυσάρεστο φαινόμενο με αρνητικές συνέπιες για μεγάλο μέρος του πληθυσμού. Ανέδειξε με τον πιο εύγλωττο τρόπο όχι μόνο τις αδυναμίες των οικονομικών πολιτικών αλλά και των θεσμών της χώρας. Όμως σήμερα η χώρα αντιμετωπίζει μια τεράστια πρόκληση. Από τη μια πλευρά πρέπει να σταθεροποιήσει και να μειώσει το δημόσιο χρέος, και από την άλλη πλευρά να λάβει μέτρα που θα προωθήσουν την ανάπτυξη. Η εμπειρία άλλων χωρών έχει δείξει ότι όσο αναγκαίες και να είναι οι διαρθρωτικές αλλαγές στις αγορές εργασίας, αγαθών και υπηρεσιών, δεν είναι επαρκείς για να επέλθει η χώρα σε τροχιά διατήρησης ανάπτυξης. Για να γίνει αυτό απαιτείται να αλλάξει το θεσμικό πλαίσιο μέσα στο οποίο λειτουργεί η οικονομία. Η βελτίωση του θεσμικού πλαισίου στην Ελλάδα θα αναβάθμιζε την λειτουργία του κράτους και θα βοηθούσε στην μείωση του δημοσιονομικού ελλείμματος ή στην μακροπρόθεσμη αποπληρωμή του χρέους. Η χώρα δεν μπορεί να προχωρήσει σε μια νέα πορεία χωρίς νέους θεσμούς, χωρίς να ξεπεράσει το φθαρμένο θεσμικό και διοικητικό πλαίσιο. Λέγοντας θεσμούς εννοούμε το γενικότερο πλαίσιο κανόνων που προσδιορίζουν το πώς γίνονται οι συναλλαγές, πώς διαμορφώνονται οι σχέσεις μεταξύ ατόμων, κυβέρνησης και επιχειρήσεων. Είναι αλήθεια ότι έγιναν κάποιες προσπάθειες που αφορούσαν την αλλαγή της νομοθεσίας. Ίσως όμως ο βασικός λόγος αποτυχίας των όποιων προσπαθειών έγιναν να είναι το ότι δεν δημιουργήθηκα αποτελεσματικοί μηχανισμοί εφαρμογής των νόμων. Η εμπιστοσύνη στους θεσμούς είναι βασική προϋπόθεση για την εύρυθμη λειτουργία της οικονομίας καθώς και για τη συμμόρφωση των πολιτών στις υποχρεώσεις τους. Η δημιουργία συνείδησης απέναντι στο κράτος είναι θέμα αποτελεσματικών και αξιόπιστων θεσμών.
* Ο Νικόλαος Αλεξ. Φασούλας είναι πτυχιούχος οικονομολόγος Πανεπιστημίου Θεσσαλίας - συγγραφέας.
