Ορισμός της νηστείας: Νηστεία ορίζεται η εκούσια ή ακούσια (άλλως ασιτία) αποχή από τη λήψη τροφής (ετυμολογικά, η λέξη νηστεία προέρχεται από το νη+ εσθίω, δηλαδή, δεν τρώω) για ορισμένο χρονικό διάστημα. Ο όρος νηστεία χρησιμοποιείται από πολλούς λαούς για να αποδώσει κυρίως την εκούσια αποχή από ορισμένες τροφές, ως επί το πλείστον ζωικής προέλευσης, για θρησκευτικούς ιδίως λόγους.
Ιστορικά δεδομένα: Σύμφωνα με ιστορικές πηγές, η νηστεία αποτελούσε συνήθεια πολλών λαών κατά την αρχαιότητα, για λόγους τόσο θρησκευτικούς όσο και θεραπευτικούς. Ο Ηρόδοτος αναφέρει ότι οι αρχαίοι Αιγύπτιοι υποβάλλονταν σε νηστεία κυρίως κατά τις μεγάλες εορτές της Ίσιδας. Στους αρχαίους Έλληνες, η νηστεία περιορίζονταν σε ορισμένες ομάδες πληθυσμού είτε για λόγους θεραπευτικούς είτε για λόγους θρησκευτικούς, σε αντίθεση με τη λιτότητα στη δίαιτα, που ήταν ιδιάζον γνώρισμα των λαϊκών μαζών. Σε πλήρη νηστεία υποβάλλονταν κυρίως οι ιερείς, οι Βασιλείς και οι αξιωματούχοι, πριν την τέλεση θυσιών ή διαφόρων άλλων «μυστηρίων». Ιδιότυπες νηστείες είχαν καθιερώσει διάφορες θρησκευτικές και φιλοσοφικές σχολές της εποχής(π.χ. οι Πυθαγόρειοι). Οι Ρωμαίοι νήστευαν κυρίως σε περιόδους κρίσεων για να επικαλεστούν τη θεία βοήθεια.
Η νηστεία, ως θεραπευτική πρακτική, αποτελούσε μία από τις βασικές μεθόδους θεραπείας των διαφόρων ασθενειών στους αρχαίους Έλληνες, η οποία άρχισε να εφαρμόζεται τουλάχιστον από τη Μυκηναϊκή περίοδο στα Ασκληπιεία. Ο Ιπποκράτης, στην Ιατρική των Ασκληπιείων, περιελάμβανε τη νηστεία ως βασική θεραπευτική μέθοδο αντιμετώπισης των σοβαρών ασθενειών. Οι ασθενείς των ιερών θεραπευτηρίων υποβάλλονταν πάντοτε, αναλόγως των περιστάσεων, σε προπαρασκευαστική νηστεία ή ειδική δίαιτα, πριν την εφαρμογή της ειδικής θεραπείας.
Η νηστεία είτε υπό τη μορφή της πλήρους αποχής είτε υπό τη μορφή της αποχής από ορισμένες τροφές, αποτέλεσε διαχρονική συνήθεια όλων σχεδόν των πολιτισμών και όλων των βασικότερων θρησκειών (Εβραϊκή, Μωαμεθανική, Χριστιανική θρησκεία) .
Θρησκευτική νηστεία: Σύμφωνα με τους κανόνες της Ελληνικής Ορθόδοξης Εκκλησίας μας, η νηστεία διαρκεί περίπου 180 - 200 ημέρες τον χρόνο, με βάση τις κύριες θρησκευτικές περιόδους: Τη νηστεία των Χριστουγέννων (40 ημέρες) , τη Σαρακοστή του Πάσχα (50 ημέρες) , τη νηστεία των Αγίων Αποστόλων (15 ημέρες) και τη νηστεία για την Κοίμηση της Θεοτόκου (15 ημέρες) . Η θρησκευτική νηστεία επίσης εφαρμόζεται κάθε Τετάρτη και Παρασκευή (πολλά άτομα δεν τρώνε ούτε λάδι). Επί πλέον, οι μοναχοί και οι ιερωμένοι νηστεύουν και τη Δευτέρα. Κατά τη διάρκεια της νηστείας δεν επιτρέπεται η κατανάλωση τροφών ζωικής προέλευσης (κρέας, γαλακτοκομικά προϊόντα, αυγά). Η κατανάλωση ψαριού ή ελαιόλαδου είναι περιορισμένη, ανάλογα με την περίοδο της νηστείας.
Η νηστεία της Σαρακοστής, καθώς και οι υπόλοιπες νηστείες, αποτελούν αναπόσπαστο κομμάτι των θρησκευτικών παραδόσεων της Ορθόδοξης Εκκλησίας. Τις ημέρες αυτές, άλλοι για μεγαλύτερο και άλλοι για μικρότερο χρονικό διάστημα, νηστεύουν, τηρώντας τις παραδόσεις της Εκκλησίας μας.
Οι θρησκευτικές και ηθικές αξίες, που ενδυναμώνει η νηστεία, περιλαμβάνουν: την εγκράτεια, την εξάσκηση της θέλησης, καθώς και την αποχή από πειρασμούς, καταχρήσεις, άσχημες σκέψεις και θυμό.
Ο Χριστός έδωσε πρώτος το παράδειγμα της νηστείας, όταν παρέμεινε επί 40 ημέρες στην έρημο μετά τη βάπτισή Του στον Ιορδάνη ποταμό. Με την πράξη Του αυτή ο Χριστός ανέδειξε τη νηστεία ως μία πράξη σωματικής και πνευματικής κάθαρσης .
Αναμφισβήτητα, η νηστεία ενέχει μεγάλη θρησκευτική αξία, αλλά παράλληλα είναι και ωφέλιμη για τις ευεργετικές επιδράσεις της στην υγεία και στην ευρωστία του οργανισμού.
Οφέλη της νηστείας στην υγεία: Η ταύτιση της νηστείας με τη χορτοφαγία και τη Μεσογειακή διατροφή, αποτελεί μία καλή ευκαιρία αποτοξίνωσης του οργανισμού από την κρεατοφαγία και την υπερβολική κατανάλωση διαφόρων άλλων προϊόντων ζωικής προέλευσης.
Η νηστεία, έχει ως αποτέλεσμα τη μείωση της πρόσληψης κεκορεσμένου (ζωικού) λίπους, γεγονός το οποίο συμβάλλει στην αποτοξίνωση του οργανισμού και στη βελτίωση της υγείας. Η μείωση της πρόσληψης κεκορεσμένου λίπους, προκαλεί ελάττωση των επιπέδων: της χοληστερόλης, της LDL- χοληστερόλης ή «κακής» χοληστερόλης, των τριγλυκεριδίων και των επιπέδων της γλυκόζης (σακχάρου) στο αίμα. Επίσης, προκαλεί μείωση της αρτηριακής πίεσης, καθώς και ελάττωση του κινδύνου εμφάνισης ορισμένων μορφών καρκίνου.
Την περίοδο της νηστείας αυξάνεται η κατανάλωση ορισμένων τροφίμων, όπως: το ελαιόλαδο, οι ελιές, το ταχίνι, το ψάρι, οι ξηροί καρποί και ο ταραμάς. Τα τρόφιμα αυτά είναι πλούσια σε μονοακόρεστα και πολυακόρεστα λιπαρά οξέα, τα οποία είναι ιδιαίτερα ευεργετικά στη λειτουργία της καρδιάς και στην υγεία των αγγείων.
Η αυξημένη κατανάλωση φρούτων, λαχανικών, οσπρίων και δημητριακών, κατά την περίοδο της νηστείας, έχει ως αποτέλεσμα την αύξηση της πρόσληψης φυτικών ινών, οι οποίες είναι ιδιαίτερα ωφέλιμες στα άτομα, που πάσχουν από υπερλιπιδαιμία και σακχαρώδη διαβήτη, καθότι βοηθούν στη μείωση της απορρόφησης των λιπιδίων από τον βλεννογόνο του εντέρου, ενώ συμβάλλουν στην ομαλοποίηση των επιπέδων του σακχάρου στο αίμα, στην καλή λειτουργικότητα του πεπτικού σωλήνα και στη μείωση του κινδύνου για εμφάνιση δυσκοιλιότητας.
Η αυξημένη κατανάλωση φρούτων, λαχανικών, ελαιολάδου και ξηρών καρπών, θωρακίζει τον οργανισμό με βιταμίνη Ε, καροτενοειδή, φλαβονοειδή, σελήνιο και λυκοπένιο, που αποτελούν ουσίες, οι οποίες έχουν ισχυρή αντιοξειδωτική δράση, ενισχύουν το ανοσοποιητικό σύστημα και προστατεύουν τον οργανισμό από διάφορες μορφές καρκίνου(π.χ. καρκίνος παχέος εντέρου).
Κίνδυνοι από την παρατεταμένη νηστεία: Η αποχή από την κατανάλωση τροφών ζωικής προέλευσης, για μεγάλο χρονικό διάστημα, στερεί τον οργανισμό από πρωτεΐνες υψηλής βιολογικής αξίας, ενώ μπορεί να προκαλέσει μείωση των αποθεμάτων σιδήρου στον οργανισμό, καθότι τα τρόφιμα φυτικής προέλευσης, που καταναλώνονται την περίοδο τη νηστείας, δεν αποτελούν πολύ καλές πηγές σιδήρου, καθώς ο σίδηρος των τροφίμων αυτών εμφανίζει χαμηλή βιοδιαθεσιμότητα, δηλαδή απορροφάται σε πολύ χαμηλό ποσοστό από τον οργανισμό. Η μείωση των αποθεμάτων σιδήρου και φεριτίνης, μπορεί να οδηγήσει σε σιδηροπενική αναιμία.
Η αυστηρή και παρατεταμένη νηστεία, δυνατόν να οδηγήσει σε μείωση των επιπέδων της βιταμίνης Β12 και του φυλλικού οξέος, που αποτελούν επίσης σημαντικούς παράγοντες της παραγωγής ερυθρών αιμοσφαιρίων. Τέλος, η μη κατανάλωση γαλακτοκομικών προϊόντων για μεγάλο χρονικό διάστημα, δυνατόν να προκαλέσει μείωση των επιπέδων του ασβεστίου και της βιταμίνης D στον οργανισμό, με αποτέλεσμα την εμφάνιση οστεοπενίας ή οστεοπόρωσης.
Προϋπόθεση, για την αποτροπή των παραπάνω διατροφικών κινδύνων κατά τη διάρκεια της νηστείας, αποτελεί η τήρηση των τριών βασικών αρχών της υγιεινής διατροφής, που είναι: η ισορροπία, η ποικιλία και το μέτρο, στην κατανάλωση της τροφής. Η ανεξέλεγκτη κατανάλωση νηστίσιμης τροφής, μπορεί να οδηγήσει στο παράδοξο, που είναι η αύξηση του σωματικού βάρους κατά τη διάρκεια της νηστείας.
Δρ Αργύρης Β. Ντόβας
τ. διευθυντής Β΄ Παθολογικής Κλινικής Γενικού Νοσοκομείου Λάρισας
και Παθολογικής Κλινικής ΕΣΥ Πανεπιστημιακού Νοσοκομείου Λάρισας.
