Aπό τον Γεώργιο Ν. Ξενόφο
"Την Πρωτομαρτιά, λέγουν, πέφτει απ' τον ουρανό το κάρβουνο στη γης, να ζεσταθεί η γης κι από τότες αρχινούν οι ζέστες". Έτσι αντιλαμβάνεται ο άνθρωπος του λαού τη μεταβολή στην ώρα του έτους. Άλλες δοξασίες υπόκεινται σε συνήθειες γύρω στις αρχές του Μαρτίου. Π.χ. στην Κύζικο, όπου θεωρούν τον Μάρτιο σαν πρώτο μήνα του έτους "συνηθίζουν κατά τις πρώτες ημέρες αυτού να σπείρουν βασιλικό κατ' αυτές δε ουδέποτε πλύνουν ενδύματα, διότι τα κατακαίουν τα άυλα πνεύματα, που ενοικούν στα ύδατα και λέγονται Δρίμνες". Την αστάθεια εξάλλου του καιρού, που παρατηρείται τον Μάρτιο στη χώρα μας και αποβαίνει πολλάκις ολέθρια σε φυτά και ζώα, η λαϊκή φαντασία αποδίδει στον δύστροπο χαρακτήρα του Μαρτίου, τον οποίο προσωποποιεί, ως και τους άλλους μήνες. Αρκετοί μύθοι ζητούν να αιτιολογήσουν, γιατί ο Μάρτης μια γελά και μια κλαίει. Κατά την Αθηναϊκή παράδοση, "ο Μάρτης έχει δυο γυναίκες, τη μια πολύ όμορφη και φτωχή, την άλλη πολύ άσχημη και πολύ πλούσια. Ο Μάρτης κοιμάται στη μέση. Όταν γυρίζει από την άσχημη, κατσουφιάζει, μαυρίζει και σκοτιδιάζει όλος ο κόσμος, όταν γυρίζει από την όμορφη, γελάει, χαίρεται και λάμπει όλος ο κόσμος. Αλλά τις περισσότερες φορές γυρίζει από την άσχημη γιατί αυτή είναι πλούσια και τρέφει και τη φτωχή και όμορφη". Είναι πολύ γνωστές οι παραδόσεις για τη λιθωμένη γριά που ο Μάρτης τη μαρμάρωσε μαζί με τα κατσίκια της. Σύμφωνα με την αντίληψη, ότι από της πρώτης Μαρτίου αρχίζει η καλοκαιρία, ορισμένα έθιμα της παραμονής έχουν ως θέμα την αποπομπή του χειμώνα και συγκεκριμένα του Φεβρουαρίου, τον οποίο υποδύεται άνθρωπος χωλός καβάλα σε γάιδαρο. Η πομπή των παιδιών που τον συνοδεύουν με φωνές και ισχυρά τενεκεδοκρουσία τραγουδεί εν χορώ. Όξω, Κουτσοφλέβαρε, να 'ρθει ο Μάρτης με χαρά και με πολλά λουλούδια. Οι νοικοκυρές καθαρίζουν το σπίτι, ρίχνουν τα σκουπίδια έξω και σπάζοντας την πόρτα κάποιο παλιολαγήνι ή άλλο πήλινο αγγείο αναφωνούν: Βγαίνει ο κακόχρονος, μπαίνει ο καλόχρονος. Όξω, ψύλλοι, ποντικοί, μέσα Μάρτης και χαρά και καλή νοικοκυρά! Στο Κατσιδόνι της Κρήτης "την Πρωτομαρτιά κόβουνε μια ασφεντρουλιά (ασφόδελον) και χτυπάνε μ' αυτή τα βούγια και λένε: "Μάρτης είναι σήμερο, κι άλλαξε την τριχιά σου, και βάλε πήχες το λαρδί και πιθαμές το ξύγκι". Στην Κω χτυπούν τη γάτα μ' ένα ραβδί λέγοντας: Μάρτης και πάνω νορά! Το κάνουν για υγεία. Εκ των μάλλον χαρακτηριστικών εθίμων της πρώτης Μαρτίου είναι η περιφορά της λεγόμενης χελιδόνας. Π.χ. στις Μέτρες της Θράκης δύο παιδιά παίρνουν ένα καλάθι, το γεμίζουν φύλλα κισσού και περνούν μέσα απ' αυτό ένα ραβδί, στο άκρο του ραβδιού προσαρμόζουν τη χελιδόνα, ένα ξύλινο ομοίωμα πτηνού. Γύρω στον λαιμό της χελιδόνας υπάρχουν κωδωνίσκοι, οι οποίοι ηχούν, εφόσον κινείται η ράβδος, από την οποία εξαρτάται η χελιδόνα. Τα παιδιά με το καλάθι της χελιδόνας σεργιανούν από σπίτι σε σπίτι και τραγουδούν:
* Ήρθε, ήρθε χελιδόνα, ήρθε κι άλλη μελιηδόνα, κάθησε και λάλησε, και γλυκά κελάδησε: "Μάρτη, Μάρτη μου καλέ, και Φλεβάρη φοβερέ, κι αν φλεγίσεις κι αν τσικνίσεις, καλοκαίρι θα μυρίσεις. Κι αν χιονίσεις, κι αν κακίσεις, πάλι άνοιξη θ' ανθίσεις. Συ, καλή νοικοκυρά, έμπα στο κελάρι σου, φερ' αυγά περδικωτά, και πουλιά σαρακοστά, δώσε και μια ορνιθίτσα, φέρε και μια κουλουρίτσα... κ.λπ. Η νοικοκυρά παίρνει λίγα φύλλα κισσού από το καλάθι της χελιδόνας και τα τοποθετεί στη φωλιά των ορνίθων, για να γεννούν πολλά αυγά και δίνει 1 ή 2 αυγά στα παιδιά, τα οποία πηγαίνουν σ' άλλο σπίτι.
Η πρώτη Μαρτίου, θεωρείται πρόσφορος και για μετεωρολογικές και μαντικές παρατηρήσεις. Αυτές ιδίως για τον καιρό, τα λεγόμενα μερομήνια, διοργανώντουσαν από τις γυναίκες. Έτσι στην Αδριανούπολη "οι γυναίκες της συνοικίας συνέρχονταν την 1η Μαρτίου και διαμοιράζονταν μεταξύ τους τις ημέρες του Μαρτίου και κατόπιν κάθε μία παρατηρούσε τον καιρό κατά την ημέρα που της ανήκε. Αν επικρατούσε αιθρία, και το έτος ολόκληρο θα παρέρχονταν αίθριο. Αν επεσκιάζονταν ο ουρανός από σύννεφα, κακά προοιωνίζονταν για την οικογένεια εκείνη". Τέλος, στην Κορώνη, τη Λέσβο κ.ά., "τα κορίτσια την Πρωτομαρτιά πάνε και κοιτάζουν μεσ' στις σφίδες (κιούπια) που έχουν το λάδι, για να μην τις πιάσει γήλιος". Στα Μέγαρα "την Πρωτομαρτιά έχουν έθιμο να γελούν τον Μάρτη. Γέλακα τον Μάρτη μου! λένε. Θα πουν ένα ψέμα, για να γελάσουν κάποιον. Γελούμε τον Μάρτη, για να μας πάει καλά!" (κάτι ανάλογο έχουμε εμείς στην περιοχή μας την Πρωταπριλιά!).
Καλό μήνα
* Ο Γεώργιος Ν. Ξενόφος είναι πρώην (Π.Σ.) ΥΠ.ΕΘ.Α., λογοτέχνης, συγγραφέας
