Ο θεσμός της Αμφικτυονίας θεωρείται η πιο αρχαία μορφή ένωσης. Τα κριτήρια συγκρότησης των αμφικτυονιών ήταν φυλετικά καθώς πρόκειται για την ενοποίηση των φυλών που βρίσκονταν γύρω από ένα ιερό. Η Δελφική Αμφικτυονία θεωρείται μία από τις σημαντικότερες καθώς συνένωνε δώδεκα ελληνικά φύλα. Την ένωση, αρχικά, απασχολούσαν θέματα θρησκευτικού περιεχομένου, στη συνέχεια όμως συμπεριέλαβαν και ζητήματα πολιτικού χαρακτήρα. Άλλωστε, είναι γνωστό ότι οι χρησμοί που δίνονταν από το μαντείο, αν όχι διαμόρφωναν, σίγουρα επηρέαζαν το πολιτικό σκηνικό της εποχής.
Τις φυλετικές ενώσεις διαδέχθηκαν οι Συμμαχίες. Πρόκειται για ενώσεις πόλεων – κρατών πολιτικού, στρατιωτικού και οικονομικού χαρακτήρα. Στον ελληνικό χώρο οι Σπαρτιάτες ήταν εκείνοι που πρώτοι στράφηκαν στη σύναψη συμμαχιών, σε μία προσπάθεια να απομακρυνθούν από την κατακτητική τους πολιτική. Έτσι, ιδρύθηκε η Πελοποννησιακή Συμμαχία (τέλη 6ουαι.π.Χ.). Σταθμό βέβαια στην ιστορία των συμμαχιών αποτελεί η Δηλιακή ή αλλιώς Αθηναϊκή Συμμαχία (478π.Χ.) και γιατί υπήρξε μία από τις πιο ισχυρές συμμαχικές ενώσεις, καθώς συμμετείχαν σ’ αυτή αρχικά 150 πόλεις και στη συνέχεια 425, και γιατί είναι άμεσα συνδεδεμένη με την ακμή της αρχαίας Αθήνας. Η διάρκεια ζωής της σηματοδοτείται από δύο ιστορικούς πολέμους. Ιδρύθηκε μετά το τέλος των Περσικών πολέμων και διαλύθηκε με το τέλος του Πελοποννησιακού Πολέμου (404π.Χ.).
Ομοίως, μία σύγχρονή μας οργανωτική ένωση κρατών, αυτή της Ευρωπαϊκής Ένωσης, μέλος της οποίας είναι και η Ελλάδα, απέβλεπε, διαμέσου της οικονομικο-πολιτικής ένωσης των ευρωπαϊκών χωρών, στη διασφάλιση διαρκούς ειρήνης, σε μια περίοδο συχνών πολέμων μεταξύ των γειτονικών χωρών που κατέληξαν στον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο. Βλέπουμε λοιπόν δύο συμμαχίες, που παρ’ όλη τη χρονολογική τους απόσταση, να θέτουν τους ίδιους στόχους, και όχι μόνο. Με μια πιο προσεκτική ανάγνωση θα διαπιστώσουμε και άλλα κοινά στοιχεία.
Για παράδειγμα, και στις δύο περιπτώσεις παρατηρούμε ότι επιχειρείται η ανασυγκρότηση των μελών κρατών. Από τη μία η αρχαία Αθήνα, η οποία αρχικά είχε το ρόλο του «πρώτου μεταξύ ίσων», είχε ως στόχο την προστασία των συμμαχικών πόλεων από την Περσική απειλή, τη διατήρηση της ανεξαρτησίας τους, καθώς και την απελευθέρωση των ελληνικών πόλεων που βρίσκονταν κάτω από την περσική κυριαρχία. Όλες οι πόλεις –κράτη μέλη θα διατηρούσαν μια κοινή επιθετική και αμυντική πολιτική και για το λόγο αυτό ορκίστηκαν να έχουν τους ίδιους εχθρούς και φίλους (Θουκυδίδης,Ιστοριών1.96-97). Θα διατηρούσαν την αυτονομία τους εφαρμόζοντας η κάθε μία στο εσωτερικό της τους δικούς της νόμους, ενώ μεταξύ τους θα είχαν τον ίδιο αριθμό ψήφων ώστε να μην επηρεάζονται οι αποφάσεις της Συμμαχίας μόνον από τις ισχυρότερες πόλεις. Κατ’ αυτό τον τρόπο θα μπορούσε να πραγματοποιηθεί το όραμα για εξομάλυνση των κοινωνικών αντιθέσεων, για εκδημοκρατικοποίηση του πολιτεύματος και για βελτίωση των συνθηκών της ζωής των πολιτών.
Από την άλλη, και η πολιτική της Ευρωπαϊκής Ένωσης αποσκοπούσε στην οικοδόμηση ενός κοινού μέλλοντος, στην προαγωγή της ειρήνης και των αξιών της, καθώς και στην ευημερία των λαών της. Έτσι μεταξύ άλλων, κατήργησε τους δασμούς στις συναλλαγές ανάμεσα στα κράτη μέλη, και αποφάσισε τον από κοινού έλεγχο της παραγωγής τροφίμων, έτσι ώστε να υπάρχει επάρκεια για όλους. Η προσπάθεια ολοκληρώθηκε με την καθιέρωση των «τεσσάρων ελευθεριών», δηλαδή της ελεύθερης κυκλοφορίας υπηρεσιών, προσώπων, κεφαλαίων και αγαθών, ενώ το Ευρώ θα αποτελούσε πλέον το νέο κοινό νόμισμα ορισμένων κρατών – μελών.
Και στις δύο περιπτώσεις πολλοί από τους στόχους επιτεύχθηκαν. Ωστόσο, στους κόλπους της Αθηναϊκής Συμμαχίας δεν άργησε να διαφανεί η επιθυμία για χρησιμοποίηση της Ένωσης ως μέσου επικράτησης και κυριαρχίας. Η αλλαγή του χαρακτήρα της Συμμαχίας, τυπικά, εμφανίστηκε με τη μεταφορά του συμμαχικού ταμείου από τη Δήλο στην Ακρόπολη (454π.Χ.), μετά τις στρατιωτικές επιτυχίες του Κίμωνα και την εδραίωση της Αθηναϊκής κυριαρχίας. Ουσιαστικά, όμως, τα γεγονότα που φανερώνουν τις ηγεμονικές βλέψεις της Αθήνας ήταν η ίδρυση των κληρουχιών, (αθηναϊκές αποικίες στις περιοχές των συμμαχικών πόλεων από το 450 π.Χ.), και η επιβολή του νομίσματος, των μέτρων και των σταθμών στις πόλεις-κράτη μέλη της συμμαχίας (449 π.Χ.). Η ηγεμονική στάση που κράτησε η Αθήνα, στην προσπάθειά της να διατηρήσει τα κεκτημένα, οδήγησε στη ρήξη με τη Σπάρτη, η οποία έβλεπε με καχυποψία το σαφή αυτό αθηναϊκό επεκτατισμό, γεγονός που οδήγησε στον καταστροφικό Πελοποννησιακό Πόλεμο, και στο τέλος της Συμμαχίας.
Τη διάρκεια ζωής της Ευρωπαϊκής Ένωσης δεν τη γνωρίζουμε, μήπως όμως μπορούμε να την προβλέψουμε; Στόχοι όπως η δημιουργία ενός χώρου ελευθερίας, ασφάλειας και δικαιοσύνης χωρίς σύνορα μήπως αναθεωρούνται; Άραγε η τάση απομάκρυνσης από τους κόλπους της Ε.Ε., το Βrexit ή Grexit όπως θέλουμε να τα αποκαλούμε, αποτελούν ενδείξεις καταστρατήγησης των αρχικών στόχων από τους «ισχυρούς» εις βάρος των «αδυνάτων»; Ή μήπως αποτελεί μία μορφή αντίδρασης – εξέγερσης των «αδικημένων»;
Η ιστορία αποδεικνύει ότι η αδικία υπάρχει και έχει διαφορετικό προσωπείο στην εκάστοτε νέα τάξη πραγμάτων. Διαφορετική μορφή όμως έχει και η εξέγερση. Μορφή που μας αποκαλύπτεται μόνο αφού πραγματοποιηθεί. Η ιστορία μπορεί να αφορά βέβαια το παρελθόν, τα γεγονότα της όμως αναγιγνώσκονται στο παρόν, γι’ αυτό μπορούν να μας διδάξουν για το μέλλον. Διαφορετικά, όπως πολύ εύστοχα ο Ν. Καζαντζάκης έγραψε, ναι μεν «…η αδικία είναι σύμφυτη με την κοινωνική ζωή. Αλλά και η εξέγερση επίσης, δόξα σοι ο Θεός!».
* Η Δήμητρα Σαρακατσάνου – Παπαγιάννη είναι πολιτισμολόγος
