Η σημερινή εικόνα θεωρείται η πιο ακριβέστερη απεικόνιση της Λάρισας που έχει γίνει από τους ξένους περιηγητές κατά τον 19ο αιώνα. Προέρχεται από την πέννα του Πρώσου βαρόνου Otto Magnusvon Stackelberg (1787-1837). Γεννήθηκε και ανδρώθηκε στο σημερινό Ταλίν της Εσθονίας από αριστοκρατική οικογένεια και ο τίτλος ευγενείας που τον συνόδευε προερχόταν από τον προπάππο του. Άρχισε να ζωγραφίζει από μικρή ηλικία καθώς μεγάλωσε και έζησε σε καλλιτεχνικό περιβάλλον. Αγαπούσε τα ταξίδια και προ πάντων αρέσκονταν να ζωγραφίζει τα μνημεία της αρχαιότητας. Γενικά σε όλη του τη ζωή η αισθητική δημιουργία υπήρξε ο βασικός τρόπος επικοινωνίας του με τον περιβάλλοντα κόσμο. Μπορούμε επομένως να τον θεωρήσουμε μάλλον σαν χαρισματικό καλλιτέχνη παρά σαν συνειδητό περιηγητή. Στα έργα του ακολουθεί τους κλασικούς παραδοσιακούς κανόνες της ακριβούς μίμησης όσων βλέπει, γι’ αυτό και ότι ζωγραφίζει είναι ουσιαστικά μια ακριβής αποτύπωση της φύσεως, όπως ακριβώς συμβαίνει με την αρχαία τέχνη[1].
Το 1810, σε ηλικία 23 ετών και ενώ βρισκόταν στη Ρώμη, ο Stackelberg με τη συντροφιά τεσσάρων φίλων του πήρε την απόφαση να επιχειρήσει το grandtour, το μεγάλο ταξίδι στον ευρύτερο ελληνικό χώρο. Με οδηγό τους τα γραπτά του αρχαίου περιηγητή Παυσανία, περιηγήθηκαν τα μνημεία της αρχαιότητας, τα οποία μελέτησαν με επιμέλεια και ζωγράφισαν. Επίσης αντέγραψαν επιγραφές και στο τέλος βρέθηκαν να κάνουν και επιφανειακές αρχαιολογικές ανασκαφές. Η συγκομιδή εικαστικού υλικού από την περιήγηση τεσσάρων περίπου ετών στον ελληνικό χώρο ήταν για τον Stackelberg πλουσιότατη. Εκατοντάδες σκίτσα, υδατογραφίες και ιχνογραφίες υπήρξε ο καρπός των κόπων του. Επιστρέφοντας στη Ρώμη επιδόθηκε με σχολαστικότητα στην τακτοποίηση του υλικού, μια εργασία χρονοβόρα. Κατόπιν όλο αυτό το υλικό το προετοίμασε με πολλές δυσκολίες και από το 1825 άρχισε να το εκδίδει σε διάφορα βιβλία κατά ενότητες. Τα σπουδαιότερα από αυτά τα έργα του, τα οποία έχουν σχέση και με την Ελλάδα, είναι δύο. Και τα δύο περιέχουν χαρακτικά του καλλιτέχνη με θεσσαλικό ενδιαφέρον(2).
Στον θεσσαλικό χώρο βρέθηκε ο Stackelberg τέλος Αυγούστου του 1811. Αποβιβάσθηκε στο Τρίκερι, περιηγήθηκε την ανατολική Θεσσαλία και δυτικά έφθασε μέχρι τα Μετέωρα. Περνώντας από τη Λάρισα φιλοτέχνησε μια θαυμάσια λιθογραφία εξαιρετικής τέχνης, η οποία δημοσιεύεται στο σημερινό σημείωμα. Το χαρακτικό αυτό στην εποχή του είχε μεγάλη απήχηση, γι’ αυτό και βλέπουμε ότι το αντέγραψαν τόσο ο Pouqueville το 1835, όσο και ο Wordsworthτο 1839 στα οδοιπορικά τους, με ορισμένες διαφορές από το πρωτότυπο του Stackelberg. Η καταγραφή φαίνεται να έγινε από κάποιο ψηλότερο σημείο, στη συγκεκριμένη περίπτωση από το λόφο του Φρουρίου, περίπου εκεί όπου σήμερα βρίσκονται τα κατάλοιπα της κλειστής τούρκικης αγοράς (μπεζεστένι).Απεικονίζει το βορειοανατολικό τμήμα της πόλεως, μια περιοχή της συνοικίας Σουφλάρια.
Μπροστά και στο κέντρο της εικόνας υπάρχουν σε μεγάλη έκταση διάσπαρτες όρθιες λίθινες στήλες, οι οποίες υποδηλώνουν την παρουσία μουσουλμανικού νεκροταφείου σ’ αυτή την περιοχή, το οποίο εκτεινόταν μέχρι τον χώρο όπου καταλαμβάνει σήμερα το Γενικό Νοσοκομείο. Αριστερά ο Πηνειός κυλά ήρεμα τα νερά του, μέσα στα οποία καθρεπτίζεται η κατάφυτη αριστερή όχθη του. Στο μέσον της εικόνας απεικονίζεται η συνοικία, η οποία αποτελείται από αραιές, χαμηλές κατοικίες, μέσα από τις οποίες προβάλλουν πέντε τζαμιά με τους αντίστοιχους μιναρέδες. Από τα τζαμιά αυτά το μεγαλύτερο και επιβλητικότερο είναι αυτό που βρίσκεται δεξιά σε πρώτο επίπεδο. Καλύπτεται με τρούλο και στη βόρεια πλευρά του είναι προσαρμοσμένη στοά. Πρόκειται για το τζαμί του Ομέρ μπέη, γιου του κατακτητή της Θεσσαλίας Τουρχάν μπέη(3). Νότια και σε επαφή με το τζαμί απεικονίζεται ένας τουρμπές (ταφικό μαυσωλείο)κάποιου ευγενούς Τούρκου. Τα υπόλοιπα τζαμιά δεν έχουν κάποιο ιδιαίτερο αρχιτεκτονικό ενδιαφέρον. Πίσω από τα σπίτια της συνοικίας διαγράφεται η μεγάλη θεσσαλική πεδιάδα, η οποία στο βάθος περιχαρακώνεται από τα υψώματα της Χασάμπαλης, ενώ αριστερά εξέχει επιβλητική η κωνική απόληξη της Όσσας.
Στο χαρακτικό αυτό ο καλλιτέχνης φαίνεται ότι μελέτησε και κατέγραψε το τοπίο με παραδειγματική ακρίβεια και πλαστικότητα. Την οπτική γωνία της καταγραφής τη διάλεξε έτσι ώστε να συνδυάζει τα ζωγραφικά με τα γεωγραφικά ενδιαφέροντα και να προβάλλει τα σημαντικά ιστορικά κτίρια. Το πόσο πολύ αξίζει αισθητικά και καλλιτεχνικά το δείγμα αυτό της ζωγραφικής ικανότητας του Stackelberg, το συνειδητοποιεί κανείς όταν το συγκρίνει με σχέδια άλλων περιηγητών που κατά καιρούς έχουμε δημοσιεύσει από τη στήλη αυτή.
[1] .Hering Gunnar: Οβαρόνος Otto Magnus von Stackelberg. Τόπος και Εικόνα, τόμ. Ζ’, 19ος αι. Αθήνα (1983) σ. 75-106.
[2]. Το πρώτο βιβλίο έχει τον τίτλο: Costumes et Usages des Peuples de la Grece Modern, gravees d’ apres les dessins exécutes sur les lieux en 1811, par le Baron O. M. De Stackelberg et publies a Rome. (1825). Η έκδοση αυτή αποτελείται από τριάντα χαλκογραφίες, εκ των οποίων μερικές είναι έγχρωμες. Τρεις από αυτές αναφέρονται στη Θεσσαλία και είναι οι εξής: Κάτοικος Θεσσαλίας,Γυναίκα από το Τρίκερι, Γυναίκα από τη Μακρινίτσα. Το δεύτερο βιβλίο έχει τον τίτλο:LaGrece. Vues Pittoresques et Topographiques, dessinees par O. M. Baron de Stackelberg. Paris (1834).Το έργο αυτό περιλαμβάνει εκατό θαυμάσιους πίνακες του καλλιτέχνη.
[3]. Παλιούγκας Θεόδωρος: Η Λάρισα κατά την Τουρκοκρατία (1423-1881), τoμ. Α’, Λάρισα (1996) σ. 289-295.
ΝΙΚΟΛΑΟΣ ΑΘ. ΠΑΠΑΘΕΟΔΩΡΟΥ
nikapap@hotmail.com
