* Από τον Απ. Ποντίκα
Τα Θεοφάνια είναι η μεγάλη άγια Ημέρα της Χριστιανοσύνης, η αρχαιότερη μετά το Πάσχα Δεσποτική εορτή γιατί την ημέρα αυτή «Επεφάνη» ο Χριστός και ήρθε στον Ιορδάνη ποταμό να βαπτιστεί. Ο Πρόδρομος, υπολογίζεται ότι εγκαταστάθηκε στον ποταμό γύρω στο 26 μ. Χ., ενώ τον χειμώνα του 26 ή του 27 ήρθε και ο Χριστός στον Ιωάννη για να βαπτιστεί. Στο μεγάλο αυτό γεγονός της Βάπτισης του Κυρίου, κατέβηκε το άγιο Πνεύμα με μορφή περιστεριού και επικάθισε στην κεφαλή του Χριστού. Ο Θεός την ημέρα αυτή αποκάλυψε και έδωσε μαρτυρία, ότι ο Ιησούς είναι ο αγαπητός του Υιός.
Ονομάζεται η εορτή αυτή Θεοφάνια και Επιφάνεια, γιατί έχουμε τη φανέρωση της Αγίας Τριάδας, Πατέρας- Υιός και Άγιο Πνεύμα, αλλά και γιατί συμβολίζει την παλιγγενεσία του ανθρώπου, μετά τον καθαρισμό με το αγιασμένο νερό, αφού προηγείται η μετάνοια και στη συνέχεια η εξομολόγηση. Ο Γ. Ναζιανός την ονόμασε «Άγια Φώτα» και την ονομασία αυτή διατηρεί και σήμερα ο λαός μας.
Με το χριστιανικό Βάπτισμα οι άνθρωποι πολιτογραφούνται μέλη της εκκλησίας και με το « Εν Αγίω Πνεύματι », αναγεννώνται εσωτερικά και τελειοποιούνται ως χριστιανοί. Στα πρώτα χριστιανικά χρόνια γιορταζόταν μαζί με τη Γέννηση του Χριστού, αλλά, όμως, τον 4ον αιώνα διαχωρίστηκαν και από τότε εορτάζονται σε διαφορετικές ημερομηνίες. Ο Κλήμης Αλεξανδρεύς, μας πληροφορεί γύρω στα 215, ότι τα Θεοφάνια τα γιόρταζαν και οι οπαδοί των Γνωστικού Βασιλείδη. Εξάλλου, στις 6 Ιανουαρίου οι ειδωλολάτρες της Αιγύπτου και Αραβίας γιόρταζαν το χειμερινό ηλιοστάσιο, ως την αύξηση του φωτός της ημέρας και τη νίκη έναντι του σκότους. Το 360 η γιορτή των Θεοφανίων διαδόθηκε στη Γαλατία και στη συνέχεια στη Δύση, ενώ στο τέλος του Δ΄αιώνα, εορταζόταν με λαμπρότητα στα Ιεροσόλυμα και τη Βηθλεέμ. Η εορτή των Φώτων είναι εμπλουτισμένη με υπέροχη υμνογραφία. Την παραμονή ψάλλονται στους ναούς μας οι Μεγάλες Ωρες, και ο Μέγας Εσπερινός με 13 αναγνώσματα της Π Διαθήκης και δύο της Κ Διαθήκης. Ο ΜΙΚΡΌΣ ΑΓΙΑΣΜΌΣ, γίνεται την παραμονή των Θεοφανείων και λέγεται Πρωτάγιαστη ή Φώτιση. Ο ιερέας , γυρίζει στα σπίτια με το Σταυρό στο χέρι, το μπακρατσούλι και με ένα κλωνί βασιλικό, αγιάζει, ραντίζοντας τους χώρους των σπιτιών για να φύγει κάθε κακό, αλλά και όπως πίστευαν οι άνθρωποι και τα καλικαντζάρια. Για τον Μεγάλο αγιασμό οι κανόνες της εκκλησίας μας είναι αυστηροί, ως προς τη διαφύλαξή του και τη χρήση του. Λατρεία των νερών, θεότρομη και μεγαλύτερη γιορτή του χρόνου έχουν χαρακτηριστεί τα Θεοφάνεια .Πολλά είναι τα έθιμα του λαού μας, από τα καταγάλανα νησιά, ως τη Μακεδονία και τη σκιά του Ολύμπου. Με τον αγιασμό οι θάλασσες, τα ποτάμια, οι λίμνες γαληνεύουν και οι άνεμοι ημερώνουν. Σήμερον των υδάτων αγιάζεται η φύσις, τονίζει η εκκλησία. Τα νερά θεωρούνται ιερά και κανένα άλλο φυσικό φαινόμενο δεν απολάμβανε μεγαλύτερο το σεβασμό από αυτό, αφού μέσα ζουν άπειροι οργανισμοί. Το νερό της Στυγός, ο ιερότερος όρκος, το αθάνατο της μυθολογίας, είναι το αμίλητο νερό, το οποίο έχει δύναμη εξαγνισμού, καθαρισμού και συνθέτει τις πανάρχαιες λαϊκές παραδόσεις. Η παράδοση και η εκκλησία μας απαιτούν, ο αγιασμός να φυλάσσεται στο σπίτι σε κρυφό μέρος, να μη αγγίζεται και να χρησιμοποιείται μόνο σε έκτακτες ανάγκες και στους αρρώστους. Οι νησιώτες γεμίζουν μια στάμνα με αγιασμένο νερό της θάλασσας και αφήνουν να μπουν από το στόμα της σαράντα κύματα. Με το νερό πλένουν τις άγιες εικόνες του σπιτιού για να πάρουν θαυματουργική δύναμη. Ο αγιασμός των υδάτων γίνεται και σήμερα με μεγαλοπρέπεια σε κάθε γωνιά της πατρίδας μας και οι βουτηχτάδες, που θα πιάσουν το Σταυρό είναι οι πιο χαρούμενοι και ευτυχισμένοι. Στο κοντινό μας Λιτόχωρο ο αγιασμός και η τελετουργία του γίνεται στον παγωμένο Ενιπέα, που τα νερά του έρχονται από την φυσική χαράδρα και την κορυφή του Ολύμπου. Την πομπή της τελετής την συνοδεύουν πανύψηλες σημαίες, που λέγονται «ΣΧΙΝΑ», τα οποία ήταν πολεμικά λάβαρα και σημαίες του προεπαναστατικού αγώνα ή μπαϊράκια της Μακεδονίας . Τα σχίνα βαφτίζονται μέσα στα αγιασμένα νερά για να αποκτήσουν την παλιά τους δύναμη, όπως γίνεται και με τις εικόνες. Στα Γιάννενα, στη γνωστή λίμνη, ο αγιασμός γινόταν από το 1400 και αναφέρουν οι ειδήσεις ότι την τελετή αυτή την παρακολουθούσε και ο Αλή Πασάς. Την ημέρα των Θεοφανίων και μετά τη Θ Λειτουργία, στα χωριά της Ελασσόνας υπήρχε το παραδοσιακό έθιμο της δημοπρασίας των εικόνων . Οι επίτροποι της εκκλησίας κατέβαζαν τις εικόνες του ναού, τις οποίες ευλογούσε ο ιερέας και προέβαινε στη δημοπρασία, φωνάζοντας το όνομα του κάθε αγίου, αρχίζοντας από την εικόνα της Βάπτισης. Οι πιστοί προτιμούσαν τις εικόνες των αγίων που έφεραν το όνομά τους. Η προσφορά των πιστών ήταν παλαιότερα σε οκάδες σιταριού, καλαμποκιού και στα κατοπινά χρόνια σε χρήματα. Ολόκληρο το εκκλησίασμα κατευθυνόταν στην βρύση του χωριού και αφού γινόταν ο αγιασμός, έπλεναν τις εικόνες και ξαναγύριζαν στην εκκλησία. Υπήρχαν και περιπτώσεις που γύριζαν τις εικόνες γύρω από το ναό, αφού πρώτα προηγούνταν το «Τρισάγιο».
Μια ποικιλία εθίμων υπήρχε στις αγροτικές οικογένειες, όπου οι άνθρωποι ζώντας σε ένα διαφορετικό περιβάλλον, είχαν αντιλήψεις και προλήψεις ταιριασμένες στον τρόπο ζωής τους. Έτσι, οι γυναίκες δεν άπλωναν έξω ρούχα ολόκληρο το Δωδεκαήμερο, γιατί πίστευαν ότι οι καλικάντζαροι θα τα έσχιζαν και οι άνδρες έκαιγαν τα παλιά παπούτσια που φορούσαν στις αγροτικές εργασίες, γιατί τα φόρεσαν οι καλικάντζαροι και δεν θα είχαν καλή σοδειά.. Τη στάχτη από το τζάκι την πετούσαν στα χωράφια και τους κήπους, τυλίγοντάς τη με κόκκινο και άσπρο τσουράπι για να έχουν καλή καρποφορία Την πράξη αυτή έκανε και ο αυτοκράτορας του Βυζαντίου, Μιχαήλ Γ΄, ο μέθυσος, για να έχουν τα αμπέλια του παραγωγή. Οι νοικοκυρές την παραμονή των Θεοφανίων έκαναν πίτα και την έψηναν στο φούρνο, ρίχνοντας πρώτα στη φωτιά λάδι με ασημένιο κουτάλι. Την πίτα την ονόμαζαν φωτεινή ή Φωτόπιτα και την γέμιζαν με τυρί, γάλα ή με χοιρινό κρέας. Σε χωριά της Θεσσαλίας και της Μακεδονίας την ημέρα των Φώτων μασκαρεύονταν οι νέοι και γύριζαν στα σπίτια (Ραγκουτσάρια). Το πιο γραφικό έθιμο στην επαρχία Αγιάς ήταν οι λεγόμενοι «ΦΩΤΑΔΕΣ» ή « ΣΚΟΥΦΟΙ». Το έθιμο αυτό είχε εύθυμο και περιγελαστικό περιεχόμενο και εκτυλισσόταν στα σοκάκια και τις πλατείες των χωριών, προσφέροντας άφθονο γέλιο και διασκέδαση στους ανθρώπους.
* Ο Απόστολος Ποντίκας, είναι Δάσκαλος, Θεολόγος, Φιλόλογος, πτυχ, Πολιτικών Επιστημών, επιτ. σχολικός σύμβουλος.
