Δηλητηριάσεις

Του Δρ Αργύρη Β. Ντόβα, τ. Διευθυντή Β΄ Παθολογικής Κλινικής Γενικού Νοσοκομείου Λάρισας και Παθολογκής Κλινικής ΕΣΥ Πανεπιστημιακού Νοσοκομείου Λάρισας.

Εισαγωγή: Δηλητηρίαση είναι η παθολογική κατάσταση που προκύπτει από τοξικές ουσίες, οι οποίες εισέρχονται ή δημιουργούνται στον οργανισμό. Οι εξωγενείς δηλητηριάσεις αποτελούν παγκόσμιο πρόβλημα, κυρίως των αναπτυγμένων χωρών. Βασικοί λόγοι των δηλητηριάσεων είναι ο τεράστιος αριθμός σκευασμάτων και ουσιών, πολύ συχνά δηλητηριωδών, που κυκλοφορούν και χρησιμοποιούνται από τους ανθρώπους, τόσο στο σπίτι, όσο και στην εργασία τους, καθώς και η μη τήρηση των μέτρων προστασίας και ασφαλείας εκ μέρους των χρηστών.

Οι κυριότερες κατηγορίες χημικών ουσιών και σκευασμάτων, που κυκλοφορούν, είναι: τα φάρμακα, οι τροφές, τα καλλυντικά, τα γεωργικά φάρμακα, τα είδη οικιακής χρήσης, τα απορρυπαντικά, τα αποσμητικά κλειστών χώρων, η ναφθαλίνη, τα είδη επαγγελματικής απασχόλησης, τα διάφορα αντιδραστήρια, οι διάφορες βαφές, τα διαλυτικά κ.α.

 Δηλητήριο θεωρείται κάθε τοξική ουσία, η οποία εισερχόμενη στον οργανισμό σε ικανή δόση, μπορεί να προκαλέσει παροδικές ή μόνιμες βλάβες στα διάφορα όργανα και συστήματα ή μπορεί να οδηγήσει στο θάνατο. Θεωρητικά, όλες οι ουσίες του περιβάλλοντος έχουν αυτή τη δυνατότητα. Στην πράξη όμως δηλητήρια για τον άνθρωπο θεωρούνται μόνο οι ουσίες, που προκαλούν βλάβη της υγείας ή το θάνατο, όταν χορηγηθούν άπαξ σε ποσότητα μικρότερη των 50 gr. Ισχυρά δηλητήρια θεωρούνται εκείνα, που προκαλούν κάποια βλάβη του οργανισμού, όταν ληφθούν σε ποσότητα μικρότερη των 5 gr.

Η είσοδος των τοξικών ουσιών στον ανθρώπινο οργανισμό μπορεί να γίνει: α) από το στόμα,
β) από το αναπνευστικό,
γ) κατόπιν αποροφήσεως από το δέρμα, και
δ) κατόπιν ένεσης ή δήγματος όπως π.χ. συμβαίνει με την είσοδο του δηλητηρίου των φιδιών ή των εντόμων.
Η είσοδος των δηλητηρίων από το στόμα είναι η πιο συνηθισμένη οδός. Στην περίπτωση αυτή, παράγοντες, που επηρεάζουν σημαντικά τη δραστικότητα του δηλητηρίου, είναι ο βαθμός πληρότητας του στομάχου και το είδος της τροφής.
Σύμφωνα με την Εθνική Στατιστική Υπηρεσία, στη χώρα μας σημειώθηκαν ορισμένες διαφοροποιήσεις, ως προς τα αίτια των δηλητηριάσεων, την τελευταία 30/ετία. Ειδικά, σ’ ότι αφορά τα παυσίπονα - αντιπυρετικά, παρατηρήθηκε μεγάλη ελάττωση του ποσοστού των δηλητηριάσεων από ασπιρίνη ( από 5,73 % το 1980 σε 1,8 % το 2004), ενώ αντίθετα διαπιστώθηκε μεγάλη αύξηση των δηλητηριάσεων από παρακεταμόλη (από 0,81 % το 1980 σε 4,8 % το 2004 ). Επίσης, οι δηλητηριάσεις από πετρελαιοειδή έχουν μειωθεί πολύ, λόγω του ότι το πετρέλαιο δεν χρησιμοποιείται πλέον ως φωτιστικό ή ως θερμαντικό μέσον, στο βαθμό που χρησιμοποιούνταν προ 30/ετίας. Κατά το εν λόγω χρονικό διάστημα, το ποσοστό των θανάτων από οξείες δηλητηριάσεις δεν υπερέβη το 0,1 %. Οι περισσότεροι θάνατοι συνέβησαν από απόπειρες αυτοκτονίας, κυρίως με γεωργικά φάρμακα. Πάντα, σύμφωνα με την Στατιστική Υπηρεσία, οι αριθμοί των θανάτων που συνέβησαν το 2004 από δηλητηριάσεις, οφείλονταν στα εξής αίτια:
α) ναρκωτικά 300 θάνατοι,
β) διάφορα φάρμακα 16 θάνατοι,
γ) πετρελαιοειδή ή άλλα διαλυτικά 3 θάνατοι,
δ) γεωργικά φάρμακα 9 θάνατοι,
ε) καυστικές και διαβρωτικές ουσίες 2 θάνατοι,
στ) δηλητηριώδη φυτά 1 θάνατος,
ζ) αέρια κοινής χρήσης ή μονοξείδιο του άνθρακα 18 θάνατοι.
Οι περισσότερες δηλητηριάσεις, ανάλογα με τον τόπο του συμβάντος, καταγράφηκαν στο σπίτι ( 97,4 % ), στην ύπαιθρο ( 0,94 % ), στα σχολεία - ιδρύματα ( 0,14 % ) και στον επαγγελματικό χώρο ( 0,13 % ).
Διάγνωση: Η δηλητηρίαση, στην καθημερινή κλινική πράξη, δυνατόν να εμπίπτει σε μία από τις παρακάτω περιπτώσεις:
α) Έκθεση του ατόμου στην επίδραση γνωστού δηλητηρίου.
β) Έκθεση του οργανισμού στην επίδραση κάποιας άγνωστης ουσίας, που ενδέχεται να είναι δηλητηριώδης.
γ) Νοσηρή κατάσταση άγνωστης αιτιολογίας, κατά τη διαφορική διάγνωση της οποίας πρέπει να ληφθεί υπ’ όψη και το ενδεχόμενο της δηλητηρίασης.

Η συντριπτική πλειοψηφία των περιπτώσεων αφορά την κατηγορία των οξειών δηλητηριάσεων, όπου το πρόβλημα έγκειται στον καθορισμό του βαθμού έκθεσης του οργανισμού στο δηλητήριο.Στην περίπτωση της οξείας δηλητηρίασης, η συλλογή, όσο γίνεται περισσότερων πληροφοριών για τις συνθήκες της δηλητηρίασης και το είδος της υπεύθυνης ουσίας, πρέπει να αποτελεί πρωταρχικό μέλημα του θεράποντος ιατρού.

Τα ερωτήματα, τα οποία χρήζουν απάντησης, ικανής να βοηθήσει στην αντιμετώπιση της δηλητηρίασης, είναι τα εξής:
1) Ποια είναι η ουσία, που έχει ληφθεί; Αν πρόκειται για φάρμακο, ενδιαφέρει όχι μόνο η δραστική ουσία, αλλά και η συγκέντρωσή της στο συγκεκριμένο σκεύασμα, καθώς και τα έκδοχά του, που ενδέχεται και αυτά να είναι δηλητηριώδη. Αν υπάρχει το κουτί ή κάποια ποσότητα του φαρμάκου, μεταφέρονται μαζί με τον άρρωστο στην πλησιέστερη ιατρική Μονάδα. Στην αντίθετη περίπτωση, oποιαδήποτε άλλη πληροφορία, σχετική με το δηλητήριο, που μπορεί να συλλεγεί, είναι χρήσιμη. Στο Νοσοκομείο πρέπει ακόμη να μεταφερθούν τα εμέσματα του αρρώστου, γιατί μπορούν να βοηθήσουν στην αναγνώριση της δηλητηριώδους ουσίας.
2) Πότε έχει ληφθεί το δηλητήριο; Στην απάντηση αυτής της ερώτησης θα στηριχθεί, σε σημαντικό βαθμό, η εκτίμηση από το γιατρό, της ποσότητας του δηλητηρίου, που έχει ήδη απορροφηθεί.
3) Ποια ποσότητα της ουσίας έχει ληφθεί;
4) Ποιος ήταν ο τρόπος επαφής με το δηλητήριο;
5) Υπήρξε ποτέ στο παρελθόν επαφή του ασθενούς με το ίδιο ή με άλλα δηλητήρια;
6) Μήπως ο ασθενής έχει ψυχιατρικό ιστορικό, που σημαίνει ότι είναι πιθανόν να πρόκειται για προσπάθεια αυτοκαταστροφής (αυτοκτονίας).

Συμπτώματα και κλινικά «σημεία»: Η κλινική εικόνα των οξειών δηλητηριάσεων χαρακτηρίζεται συνήθως από την απότομη εμφάνιση βαρέων συμπτωμάτων. Τα κυριότερα συμπτώματα και κλινικά «σημεία», ανάλογα με το δηλητήριο, που έχει ληφθεί, είναι τα εξής:
α) Έμετοι ( βαρέα μέταλλα, διαβρωτικά οξέα ή αλκάλεα, αλκοόλες).
β) Διάρροια (απορρυπαντικά, λευκαντικά, πετρελαιοειδή).
γ) Επιγαστραλγία (παρασιτοκτόνα, οργανοφωσφορικά, οργανικοί διαλύτες).
δ) Σπασμοί (στρυχνίνη, νικοτίνη, καφεϊνη, αμμωνιακά άλατα, βενζίνη, ατροπίνη, χλωριωμένα εντομοκτόνα, οργανοφωσφορικά, αντιϊσταμινικά).
ε) κώμα (αλκοόλες, βαρβιτουρικά, οπιούχα, διάφορα άλλα υπνωτικά, CO, H2S, υδρογονάνθρακες, οργανοφωσφορικά).
στ) Παραλήρημα (ατροπίνη, υοσκυαμίνη, αλκοόλες, χασίς, κοκαϊνη).
ζ) Παραλύσεις (κυανούχα, CO, νικοτίνη, φυσοστιγμίνη, αλκοόλες, κουράριο, μόλυβδος, αρσενικό, υδράργυρος).
η) μυδρίαση (ατροπίνη, σκοπολαμίνη, υοσκιαμίνη, αλκοόλες, κοκαϊνη, LSD, αιθέρας, χλωροφόρμιο, εφεδρίνη, αμφεταμίνες).
θ) ταχύπνοια ή βραδύπνοια, δύσπνοια και κυάνωση (οπιούχα, βαρβιτουρικά και οργανοφωσφορικά) σε πολύ βαριές καταστάσεις.
Κατά την κλινική εξέταση του θύματος, πέραν των άλλων, πρέπει να ελέγχεται με προσοχή και η χροιά του δέρματος, καθώς και η οσμή της αναπνοής και να αναζητείται η ενδεχόμενη ύπαρξη εγκαυμάτων στα χείλη και το στόμα. Η δηλητηρίαση από μονοξείδιο του άνθρακα δίνει στο δέρμα χαρακτηριστική κερασόχροη όψη. Η απόπνοια του ασθενούς μπορεί να δώσει τη διάγνωση δηλητηρίασης από αλκοόλ ή πετρελαιοειδή, ενώ τα εγκαύματα, γύρω και μέσα στο στόμα, υποδηλώνουν τη λήψη καυστικών ουσιών.

Αντιμετώπιση:
Οι βασικές αρχές, που πρέπει να τηρούνται από τους θεράποντες ιατρούς για την αντιμετώπιση της οποιαδήποτε οξείας δηλητηρίασης, είναι:
1) η εξασφάλιση της αναπνοής,
2) η εξασφάλιση φλεβικής γραμμής για τη χορήγηση διαλύματος γλυκόζης 5% και
3) η ετοιμότητα για την αντιμετώπιση shock, κώματος, σπασμών ή αρρυθμιών, που είναι δυνατόν να εμφανισθούν ανά πάσα στιγμή.

Σκοπός των πρώτων βοηθειών, που παρέχονται στο άτομο, που έλαβε κάποιο δηλητήριο από το στόμα, είναι:

α) η αραίωση του δηλητηρίου που βρίσκεται μέσα στο στομάχι. Προς το σκοπό αυτό, χορηγούνται 1-2 ποτήρια νερού ή γάλακτος, το συντομότερο δυνατόν μετά τη λήψη του δηλητηρίου.
β) Η κένωση του στομάχου. Ο πιο αποτελεσματικός τρόπος κένωσης του στομάχου είναι ο έμετος (προκλητός ή αυτόματος). Η πρόκληση εμέτου απαγορεύεται σε: 1) κωματώδεις καταστάσεις, 2) εμφάνιση σπασμών, 3) εγκυμοσύνη, 4) οξύ έμφραγμα μυοκαρδίου, 5) λήψη διαβρωτικών ουσιών, 6) λήψη πετρελαιοειδών, 7) λήψη σπασμογόνων ουσιών ( ιωδιούχα, νιτρικός άργυρος, στρυχνίνη).
Επί αποτυχίας της προσπάθειας για πρόκληση εμέτου, η κένωση του στομάχου επιχειρείται με την τοποθέτηση ρινογαστρικού σωλήνα και την εφαρμογή πλύσεων του στομάχου.
γ) Η αδρανοποίηση του δηλητηρίου. Μετά την κένωση του στομάχου χορηγείται ενεργοποιημένος ζωϊκός άνθρακας, σε ποσότητα 20 κυβικών εκατοστών, διαλυμένη σε ανάλογη ποσότητα νερού, με σκοπό να προσροφηθούν επάνω στην επιφάνεια των σωματιδίων του τα υπολείμματα του δηλητηρίου και να γίνουν δυσαπορρόφητα.
δ) Η κάθαρση του εντέρου. Έχει σκοπό τη γρήγορη αποβολή του δηλητηρίου, που έχει περάσει στο έντερο και δεν έχει ακόμη απορροφηθεί.
ε) Η επιτάχυνση της αποβολής του δηλητηρίου, που ήδη έχει απορροφηθεί. Αυτό μπορεί να επιτευχθεί στο Νοσοκομείο με την εφαρμογή έντονης διούρησης, περιτοναϊκής κάθαρσης, αιμοκάθαρσης ή αφαιμαξομετάγγισης σε βαρειές περιπτώσεις οξειών δηλητηριάσεων.
Ειδικά αντίδοτα. Υπάρχουν ορισμένες ουσίες, οι οποίες, όταν χορηγηθούν στις ανάλογες δηλητηριάσεις, μπορούν να εξουδετερώσουν τη βλαπτική επίδραση των δηλητηρίων στον ανθρώπινο οργανισμό, είτε προλαμβάνοντας είτε αναστέλλοντας τη δράση τους είτε αποκαθιστώντας τις διαταραχές, που έχουν ήδη επέλθει.