Ο σιδηρόδρομος αποτελεί κεντρική αρτηρία που τροφοδοτεί νευραλγικά σημεία του κάθε τόπου με πολιτισμικά και οικονομικά ερεθίσματα, απαραίτητα για τη βιωσιμότητα και την ανάπτυξη των κοινωνιών μέσα από την ανταλλαγή πολιτιστικών στοιχείων. Γι΄ αυτόν το φορέα όχι μόνο τεχνολογίας αλλά και μνημών ο κ. Αντώνης Φιλιππουπολίτης, σύμβουλος οργάνωσης – επιμορφωτής του Συλλόγου Φίλων του Σιδηροδρόμου, κάνει μια μικρή αναδρομή στην ιστορία του και την εξέλιξή του, πραγματοποιώντας σύντομους σταθμούς στο μουσειακό εκπαιδευτικό ενδιαφέρον που παρουσιάζει η θεσσαλική μετρική γραμμή (Σ.Θ.). Η Εταιρεία Μουσειακών Σιδηροδρόμων λειτουργεί τη μουσειακή γραμμή της Θεσσαλίας και είναι το μοναδικό μουσείο στην Ελλάδα που διαθέτει ιστορικό τροχαίο υλικό σε λειτουργία δικών του γραμμών. Το πιο γνωστό όχημα της συλλογής σε λειτουργία είναι η μηχανή Linke Hofmann, γερμανικής κατασκευής του 1937, ενώ παλιές δρεζίνες, ιδιοκτησίας ΕΜΟΣ, παροπλισμένες στο σταθμό Βελεστίνου, οι οποίες έχουν ήδη δοθεί με χρησιδάνειο στο Πολιτιστικό Κέντρο Σιδηροδρομικών Λάρισας, πρόκειται να ανακαινιστούν και να αποκατασταθούν λειτουργικά, προκειμένου να ξανακάνουν ταξίδια στο παρελθόν.
«Οι μακρινές ρίζες του σιδηροδρόμου, με την ευρύτερη έννοια του όρου, δηλαδή ενός μεταφορικού μέσου που κινείται επί σταθερής τροχιάς, εντοπίζονται κάπου στο 3000 π.Χ., όταν οι Σουμέριοι και οι διάδοχοί τους, οι Βαβυλώνιοι, επένδυσαν με πέτρα τις εσοχές που δημιουργούσε το βάρος των κυλιόμενων αμαξών στους διαδρόμους. Το προϊστορικό αυτό σύστημα των «λιθόδρομων» έφθασε στο απόγειό του στην Ελλάδα την εποχή του Περικλή με την εμφάνιση της «εκτροπής» μέσω παρακαμπτήριου αύλακα. Αυτή είναι η πρώτη στην ιστορία καταγεγραμμένη «αλλαγή τροχιάς». Με τη δημιουργία διακλαδώσεων, παρακαμπτήριων και συνδετικών γραμμών, οι μέχρι τότε ανεξάρτητοι διάδρομοι «σταθερής τροχιάς» αναβαθμίστηκαν σε ένα λειτουργικό πλέγμα με χαρακτηριστικά δικτύου. Στα υπολείμματα της οδού των Παναθήναιων, στον αρχαιολογικό χώρο της Αρχαίας Αγοράς της Αθήνας είναι εμφανείς αυτοί οι αύλακες και οι εκτροπές τους. Μια χιλιετία αργότερα συναντάται ο σιδηρόδρομος στη Μεσαιωνική Ευρώπη με διαφορετική μορφή, καθώς οι λίθινες αυλακώσεις έχουν αντικατασταθεί από ξύλινες τροχιές που εδράζονται σε πέτρινη βάση. Ο 18ος αιώνας σηματοδοτεί την έκρηξη της βιομηχανικής επανάστασης. Στα ιστορικά «wagonways», τα ιππήλατα δίκτυα που εξυπηρετούν τα ανθρακωρυχεία και τα μεταλλεία της Αγγλίας, εμφανίζεται ο μεταλλικός τροχός με όνυχα και σιδηροτροχιά. Ο κ. Αντώνης Φιλιππουπολίτης, σύμβουλος οργάνωσης - επιμορφωτής του Συλλόγου Φίλων του Σιδηροδρόμου, κάνει μια μικρή αναδρομή στην εξέλιξή του.Η Λάρισα θεωρείται και είναι ένα από τα σημαντικότερα σιδηροδρομικά κέντρα της χώρας και ο σιδηρόδρομος συνέβαλε σημαντικά στην ανάπτυξή της. Το 1902 ιδρύθηκε η Εταιρεία Eλληνικών Σιδηροδρόμων, το 1908 φθάνει το τρένο στη Λάρισα και το 1909 στο Παπαπούλι (σύνορα Ελλάδας με Οθωμανική Αυτοκρατορία). Αυτό ήταν το δίκτυο Π.Δ.Σ. το Δίκτυο των Σιδηροδρόμων Πειραιώς – Δεμερλί - Συνόρων, αλλά η πιο γνωστή ονομασία ήταν ο Λαρισαϊκός Σιδηρόδρομος. Το 1920 ο Βενιζέλος σύστησε τους Σιδηροδρόμους του Ελληνικού Κράτους με τους οποίους συγχωνεύτηκαν τα διάφορα επιμέρους δίκτυα. Πάνω από την περιοχή της Λάρισας παλαιότερα βρισκόταν η Οθωμανική Αυτοκρατορία η οποία δεν επιθυμούσε τη σύνδεση του Ελληνικού Δικτύου, του Πειραιώς - Δεμερλί -Συνόρων με το Ευρωπαϊκό Δίκτυο, γεγονός που επιτεύχθηκε όμως το 1918.
ΜΕΤΡΙΚΗ ΓΡΑΜΜΗ
Οι γραμμές των σιδηροδρόμων της Θεσσαλίας ξεκινούσαν από το Βόλο, έφθαναν στο Βελεστίνο και κατόπιν διακλαδίζονταν σε δύο μεγάλα σκέλη. Το ένα προχωρούσε βορειοδυτικά και κατέληγε στη Λάρισα. Το άλλο προχωρούσε δυτικά, διερχόταν από τα Φάρσαλα και την Καρδίτσα, συνέχιζε βορειοδυτικά, διερχόταν από τα Τρίκαλα και κατέληγε στην Καλαμπάκα. Η κατασκευή του δικτύου ξεκίνησε το 1882, δηλαδή αμέσως μετά την απελευθέρωση της Θεσσαλίας, και τελείωσε το 1886. Στο ίδιο δίκτυο ανήκει και η σιδηροδρομική γραμμή που ενώνει το Βόλο με το χωριό Μηλιές του Πηλίου. Το 1882 προτείνεται από την κυβέρνηση η κατασκευή «μετρικής» γραμμής, δηλαδή μιας γραμμής με απόσταση ίση προς ένα μέτρο μεταξύ των σιδηροτροχιών. Η «μετρική» γραμμή είναι η αφετηρία και άλλων σιδηροδρομικών έργων, γεφυρών, σηράγγων.
ΒΙΟΜΗΧΑΝΙΚΗ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΑ
ΤΟΥ ΣΙΔΗΡΟΔΡΟΜΟΥ
Ο Σιδηροδρομικός Σταθμός της Λάρισας είχε το πλεονέκτημα ότι ήταν τερματικός σταθμός και διέθετε σιδηροδρομικές εγκαταστάσεις στις οποίες εργαζόταν πολύς κόσμος. Τα αρχιτεκτονήματα των εγκαταστάσεων χαρακτηρίζονται από υψηλή αισθητική της βιομηχανικής αρχιτεκτονικής. Η βιομηχανική αρχαιολογία βασίζει, κυρίως τη σιδηροδρομική αισθητική, με καμπυλόγραμμα παράθυρα και πόρτες, και περίτεχνες λιθοκατασκευές. Η Βιομηχανική Αρχαιολογία συνδυάζει έρευνες αλλά και σωστικές ενέργειες για τη διάσωση και καταγραφή βιομηχανικών αρχείων και επιχειρήσεων στην ιστορική τους διάσταση. Συγκροτεί προγράμματα για την ίδρυση βιομηχανικών μουσείων, προτείνει λύσεις επανάχρησης σε συνεργασία με άλλους εθνικούς και διεθνείς φορείς, και συμμετέχει στην υλοποίηση σχεδίων ανάδειξης και αξιοποίησης της βιομηχανικής κληρονομιάς. Είναι, ταυτόχρονα, φορείς τεχνολογίας και μνημών. Στο Σιδηροδρομικό Σταθμό Λάρισας λειτουργεί εκθετήρια αίθουσα μουσειακού υλικού.
