Φτώχεια, ανεργία, πείνα, εξαθλίωση, απεργίες, διαδηλώσεις, εξεγέρσεις. Τα αποτελέσματα της οικονομικής κρίσης. Αυτά καταγράφονται στο πέρασμα των χρόνων από τις απαρχές της ανθρώπινης ιστορίας. Το σινεμά καταγράφει όλα αυτά μεταγγίζοντας στα ιστορικά γεγονότα καλλιτεχνικά αιμοσφαίρια. Γεγονότα που συντάραξαν τον κόσμο και μικρές ανθρώπινες ιστορίες στον απόηχο της οικονομικής κρίσης. Ταινίες με θέση και πολιτική άποψη, θρίλερ, δράματα, κωμωδίες αλλά και ντοκιμαντέρ, καθώς και άμεσος κινηματογράφος. Αλλά μερικές φορές η πραγματικότητα είναι πιο σοκαριστική και- κατά ένα μακάβριο τρόπο- πιο συναρπαστική από τη «στημένη» πραγματικότητα του σινεμά. Δείτε τι έγινε την περασμένη Τετάρτη στην Αθήνα. Το Διεθνές Νομισματικό Ταμείο, αυτό το απεχθές εργαλείο της παγκόσμιας σύγχρονης οικονομικής κατάντιας που προσφέρει ματωμένο χρήμα, είναι η μεγαλύτερη απόδειξη της κοινωνικής, πολιτικής και οικονομικής χρεοκοπίας μιας χώρας.
«Οι Άθλιοι», το πασίγνωστο βιβλίο του Βίκτωρος Ουγκό, που γνώρισε αναρίθμητες κινηματογραφικές μεταφορές, δίνει πολλές πληροφορίες για την οικονομική εξαθλίωση που κυριαρχούσε στην παρηκμασμένη Γαλλία των αρχών του 18ου αιώνα. Η πιο γνωστή κινηματογραφική μεταφορά του βιβλίου είναι αυτή του 1935 με πρωταγωνιστές τους Φρέντερικ Μαρτς και Τσαρλς Λότον. Ο Γιάννης Αγιάννης καταδικάζεται σε πέντε χρόνια φυλακή επειδή έκλεψε ένα καρβέλι ψωμί. Δραπετεύει από τη φυλακή και διάγει μια ζωή κυνηγημένος από το σκληρό και αμείλικτο Ιαβέρη για κάτι που, σήμερα πλέον, αποτελεί ανθρώπινο δικαίωμα. Η ταινία της Σοφίας Κόπολα, «Μαρία Αντουανέτα» (2008), μας μεταφέρει αρκετά χρόνια αργότερα τότε που ο λαός της Γαλλίας παίρνει την κατάσταση στα χέρια του. Η βασίλισσα Μαρία Αντουανέτα αναρωτιέται έκπληκτη «αφού ο λαός δεν έχει ψωμί γιατί δεν τρώει παντεσπάνι». Λίγο καιρό μετά, το όμορφο κεφάλι της Μαρίας Αντουανέτας αποχωρίζεται από το σώμα της, αφού ο οργισμένος λαός την οδηγεί στην γκιλοτίνα. Οργή λαού, φωνή Θεού!
Πάντως, η συμπεριφορά της Μαρίας Αντουανέτας μου θυμίζει τους Έλληνες βουλευτές. Φαίνεται να πιστεύουν ότι ο λαός ζει μάλλον σε συνθήκες πολυτέλειας και γι’ αυτό νομοθετούν μέτρα που θα τον επαναφέρουν στα φυσιολογικά πλαίσια ζωής. Δεν έχεις ψωμί ψηφοφόρε, φάε παντεσπάνι. Ή κάψε από το λίπος που έχεις συγκεντρώσει τόσα χρόνια, που έκανες πάρτι μ’ αυτά τα υπέρογκα επιδόματα. Μ’ αυτές τις σκέψεις, οι περήφανοι Έλληνες βουλευτές βολεύονται στην πενιχρή βουλευτική αποζημίωσή τους και στα ψίχουλα που παίρνουν από τη συμμετοχή τους στις διάφορες επιτροπές. Φευ!..
Μετά το κραχ του 1929 η Αμερική οδηγήθηκε στο περίφημο «New Deal» του προέδρου Φράνκλιν Ρούσβελτ. Οι Αμερικανοί, αφού βίωσαν τη χρυσή εποχή της δεκαετίας του ‘20, προσεδαφίστηκαν με επώδυνο τρόπο σε ένα πλανήτη δυστυχίας, φτώχειας, ανέχειας και οργής. Το ζήτημα για τους πολίτες δεν ήταν απλώς θέμα μιας αξιοπρεπούς διαβίωσης, αλλά θέμα επιβίωσης. Οι κινηματογραφικές αναφορές στην περίοδο αυτή είναι αναρίθμητες. Το εμβληματικό «Μια υπέροχη ζωή» («It' s a wonderful life», 1946) του Φρανκ Κάπρα με τον Τζέιμς Στιούαρτ αφηγείται την ιστορία ενός νέου που διευθύνει- μια -τοπικής εμβέλειας- τράπεζα σε μια μικρή πόλη. Ο ήρωας της ταινίας προσπαθεί να προστατέψει τις επενδύσεις, και κατ' επέκταση τις οικονομικές ζωές των κατοίκων της πόλης. Το φιλμ είναι συναισθηματικό και συγκινητικό και καταλήγει σε ένα φινάλε όπου η διάσωση έρχεται από τους φίλους. Ελπίζω να συμβεί κάτι τέτοιο και εδώ στην Ελλάδα στους δύσκολους καιρούς που έρχονται.
Άλλη σημαντική ταινία αυτής της περιόδου είναι η κινηματογραφική μεταφορά του μυθιστορήματος του Τζον Στάιμπεκ «Τα σταφύλια της οργής» (1940) σε σκηνοθεσία Τζον Φορντ και με πρωταγωνιστή τον Χένρι Φόντα. Στην ταινία, η οποία αποπνέει δυστυχία, απελπισία αλλά και εξεγερμένη ελπίδα, περιγράφονται επαρκώς και λεπτομερώς οι συνθήκες ζωής χιλιάδων Αμερικανών, οι οποίοι περπάτησαν στο κενό της οικονομικής κρίσης. Ταινίες με ανάλογη θεματική ήταν και τα φιλμ «Μοντέρνοι Καιροί» (1936) του Τσάρλι Τσάπλιν, «Τα ταξίδια του Σάλιβαν» (1941) του Πρέστον Στάρτζες και «Meet John Doe» (1941) του Φρανκ Κάπρα.
Στη δεκαετία του ΄80, ο οικονομικός καπιταλιστικός ρεαλισμός αποκτά ως κινηματογραφικό λάβαρο την ταινία «Wall Street» (1987) του Όλιβερ Στόουν. Οι γιάπηδες χρηματιστές των λευκών κολάρων με τα πανάκριβα κουστούμια σπεκουλάρουν στις πλάτες εταιριών, εργαζομένων και εθνών. Οι πράξεις τους, που παρουσιάζονται με φανταχτερή ωμότητα από τον Όλιβερ Στόουν, αποτελούν το διαβατήριο για την πραγματοποίηση του «αμερικάνικου ονείρου». Ο Γκόρντον Γκέκο, ο αδίστακτος χρηματιστής που αναγνωρίζει μόνο την ηθική του χρήματος, των δεικτών και των spreads βρίσκει την ιδανική ενσάρκωσή του στο πρόσωπο του Μάικλ Ντάγκλας (απέσπασε Όσκαρ ερμηνείας Α΄ ανδρικού ρόλου).
Στα χρόνια του ΄80 άρχισε να γυρίζει ταινίες ο σκηνοθέτης Μάικλ Μουρ. Οι ταινίες του είναι έντονα καταγγελτικές («Ο Ρότζερ και εγώ», «Ακήρυχτος Πόλεμος», «Καπιταλισμός, μια ιστορία αγάπης») που φέρουν ένα ιδιόμορφο προσωπικό ύφος. Ο Μουρ σαρκάζει και σατιρίζει τα χάλια του καπιταλισμού στην Αμερική, τη Γη της Επαγγελίας. Οι ταινίες του Μουρ είναι διασκεδαστικές, όμως ο τρόπος με τον οποίο παρουσιάζει τα θέματα του (κινηματογράφηση και μοντάζ) δεν διακρίνονται από αντικειμενικότητα. Παρ’ όλα αυτά, η θέασή τους είναι απολαυστική.
Η νοσηρή ατμόσφαιρα της πρόσφατης παγκόσμιας οικονομικής κρίσης μεταφέρεται με επιτυχία στο φετινό φιλμ του Τζέισον Ράιτμαν «Ραντεβού στον αέρα» με τους Τζορτζ Κλούνεϊ και Βέρα Φαρμίγκα. Το φιλμ ενδεδυμένο με τον ειδολογικό μανδύα της ρομαντικής αισθηματικής κωμωδίας σχολιάζει πικρά και σιωπηλά την απελπισία που προκαλεί η ανεργία.
Ο Ράιαν, ο χαρακτήρας που υποδύεται ο Τζορτζ Κλούνεϊ στον καλύτερο ρόλο της καριέρας του, είναι ένας μεταγιάπης που προσλαμβάνεται από μεγάλες και μικρές εταιρίες οι οποίες θέλουν να μειώσουν το κόστος εργασίας, έτσι ώστε ν’ ανακοινώνει σε υπαλλήλους τις απολύσεις τους. Ο Ράιαν είναι ένας «επαγγελματικός μεταβάτης», μια καινούρια επαγγελματική ειδίκευση που γνωρίζει μεγάλες πιένες στην Αμερική αυτό τον καιρό. Ανακοινώνει τις απολύσεις με «κυνικό ουμανισμό» λέγοντας στους εργαζόμενους πως μέσα από την ανεργία θα έχουν τη δυνατότητα να εκμεταλλευτούν καινούριες ευκαιρίες! Να κάνουν, δηλαδή, την κρίση ευκαιρία!
Α, για μισό λεπτό...! Κάτι μου θυμίζει αυτό. Μπράβο, τώρα θυμήθηκα. Είναι μια από τις αγαπημένες ατάκες του πρωθυπουργού μας…
Η ΕΛΛΑΔΑ ΤΩΝ ΚΟΛΙΓΩΝ ΚΑΙ ΤΩΝ ΜΕΤΑΝΑΣΤΩΝ
Η Ελλάδα ανέκαθεν πεινούσε και χρωστούσε. Η κοινωνική και οικονομική ανισότητα και η εκμετάλλευση οδήγησαν τους Έλληνες είτε στην εξέγερση, είτε στη φυγή.
Η ταινία του Βασίλη Γεωργιάδη «Το χώμα βάφτηκε κόκκινο» (1965) είναι ένα αυθεντικό γουέστερν- τζατζίκι με φόντο την εξέγερση των εξαθλιωμένων κολίγων του θεσσαλικού κάμπου εναντίον των τσιφλικάδων στις αρχές του 20ού αιώνα. Ο Γεωργιάδης αφηγείται μια σκληρή δραματική ιστορία ενδοοικογενειακής διαμάχης. Η ταινία έχει όλα όσα χαρακτηρίζουν ένα κλασικό γουέστερν: πιστολίδι, μονομαχίες, έρωτες, άγρια τοπία (μεγάλο μέρος της ταινίας γυρίστηκε στα Μετέωρα). Παράλληλα, δεν λείπουν και τα στερεότυπα της αρχαίας ελληνικής τραγωδίας (πατέρας εναντίον γιου, αδερφός εναντίον αδερφού) ενώ το all star cast (Νίκος Κούρκουλος, Μάνος Κατράκης, Γιάννης Βόγλης, Μαίρη Χρονοπούλου, κ.ά.) προσφέρει στο φιλμ διαχρονική θέαση.
Στη δεκαετία του 1960, ανέχεια και φτώχεια οδήγησαν πλήθος Ελλήνων να μεταναστεύσουν σε άλλες χώρες. Συγκεκριμένα, πολλοί Έλληνες κατέφυγαν στις φάμπρικες της Γερμανίας με αποτέλεσμα να γυριστεί ένας μεγάλος αριθμός ταινιών που εξέφραζαν με μελοδραματικό, υπερβολικό και πολλές φορές πρόχειρο και αρπακολλατζίδικο τρόπο, τον πόνο της ξενιτειάς. Στις περισσότερες από τις ταινίες αυτές πρωταγωνίστησαν ο Νίκος Ξανθόπουλος και η Μάρθα Βούρτση.
