Του Νίκου Αρτινού
Το φετινό 14ο φεστιβάλ ντοκιμαντέρ Θεσσαλονίκης μου άφησε –όσο καμιά άλλη χρονιά-έναν προβληματισμό που αφορά στη φύση των ταινιών τεκμηρίωσης. Για να γίνει πιο κατανοητός ο προβληματισμός μου, θα περιγράψω μια χαρακτηριστική σκηνή από το φιλμ «Ο Μπενγκάλι Ντετέκτιβ» του Φίλιπ Κοξ: το κεντρικό πρόσωπο της ταινίας είναι ο ιδιωτικός ντετέκτιβ Μπενγκάλι-είναι υπαρκτό πρόσωπο που δραστηριοποιείται στην Καλκούτα της Ινδίας- ο οποίος σε μια σκηνή της ταινίας συναντά μία από τις πελάτισσές του στην όχθη του Γάγγη. Της παραδίδει ενοχοποιητικά στοιχεία από την παρακολούθηση του συζύγου της (είναι κάτι παραπάνω από βέβαιο ότι την απατά).
Οι δύο «πρωταγωνιστές» γνωρίζουν ότι καταγράφονται από την κάμερα και η μεταξύ τους συνομιλία με δυσκολία μπορεί να κρύψει τη θεατρικότητα των στιγμών. Καθώς αντιλαμβάνονται ότι βρίσκονται στο επίκεντρο του ενδιαφέροντος, «προσαρμόζουν» τη συμπεριφορά τους, σύμφωνα με τα στερεότυπα που έχει επιβάλει η μιντιακή κουλτούρα. Έτσι, το ντοκιμαντέρ «μεταμορφώνεται» σε κακέκτυπο μελοδραματικού αστυνομικού φιλμ που αξιοποιεί τις «αυθόρμητες» αντιδράσεις των ηρώων για να δημιουργήσει κινηματογραφική μυθοπλασία.
Η παρουσία της κάμερας είναι καταλυτική. Όλα μοιάζουν υποκριτικά και ψεύτικα. Οι πιο καχύποπτοι θεατές μπορεί να φανταστούν ότι όσα παρακολουθούν γίνονται σύμφωνα με την καθοδήγηση του σκηνοθέτη και όχι επειδή η κάμερα οδηγεί στην τροποποίηση της συμπεριφοράς των εμπλεκόμενων χαρακτήρων. Η παραπάνω άποψη ενισχύεται από το γεγονός πως οι δύο «πρωταγωνιστές» μιλάνε Αγγλικά- προς διευκόλυνση του σκηνοθέτη και του κοινού που θα παρακολουθήσει την ταινία.
Το ντοκιμαντέρ του Κοξ δεν είναι το μοναδικό που προβλήθηκε στο φεστιβάλ που παραβιάζει τους κανόνες των ταινιών τεκμηρίωσης. Θα έλεγα, ότι τα περισσότερα φιλμ που είδα στη Θεσσαλονίκη κατά τη διάρκεια του φεστιβάλ, χρησιμοποιούν όλες τις βασικές τεχνικές των ταινιών τεκμηρίωσης (άμεση κινηματογράφηση που συνδυάζεται με «αντικειμενική» δημοσιογραφική έρευνα), όμως, αναπτύσσουν τις ιστορίες τους έχοντας ως αφηγηματικό μοντέλο τις ταινίες μυθοπλασίας. Η παρέμβαση του δημιουργού σκηνοθέτη, είτε στις λήψεις πεδίου, είτε στο μοντάζ, μπορεί να αλλοιώσει την πραγματικότητα και τα προσληφθέντα-από τους θεατές-νοήματα.
Το συμπέρασμα είναι ότι η ταινίες αυτές παρά την αναξιοπιστία τους είναι-ακόμη- ντοκιμαντέρ. Για την ακρίβεια, φαίνεται να συγκροτούν ένα νέο υποείδος που ονομάστηκε-αυθαίρετα-fictionmentary (από την σύντμηση των λέξεων fiction-σημαίνει «μυθοπλασία»-και documentary-σημαίνει «τεκμηριωμένο»). Στις ταινίες «fictionmentary» θα μπορούσαμε να εντάξουμε-ίσως-και κάποιες επιτυχημένες ταινίες μυθοπλασίας- όπως τα φιλμ «The Blair Witch Project» και «Paranormal Activity»-που χρησιμοποιούν το τέχνασμα της άμεσης κινηματογράφησης για να προσελκύσουν το ενδιαφέρον των θεατών.
